Μικρόκοσμος και μεγάκοσμος κατά την Αρχαιότητα, ΕΛΠ 22

Πώς αντιλαμβάνονταν τον κόσμο οι φιλόσοφοι ιατροί  της Αρχαιότητας

φοιτητική εργασία της Ναυσικάς Αλειφέρη

για τη Θεματική Ενότητα ΕΛΠ 22,

Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: από την Αρχαιότητα 

έως τον 20ό αιώνα

Εισαγωγή

Μεταξύ των πολλών θεμάτων  που απασχόλησαν τους Έλληνες φιλόσοφους είναι η ιατρική –πεδίο που βασίζεται στη γνώση και στην εμπειρία οι οποίες εφαρμόζονται στους ασθενείς. Στην πρώιμη περίοδο της Αρχαιότητας με την ίαση της ασθένειας ασχολούνταν οι λαϊκοί θεραπευτές που βασίζονταν σε εμπειρικά δεδομένα και τα ιερά θεραπευτήρια (π.χ. Ασκληπιεία) στα οποία ο θεός έπαιζε καθοριστικό ρόλο στη θεραπευτική αγωγή και στην έκβαση της ασθένειας. Από τον 7ο αιώνα με την εμφάνιση της φιλοσοφίας μπορεί να γίνει λόγος για επιστημονική ιατρική. Η αντικατάσταση των μυθολογικών όρων της κοσμογονίας με φυσικούς όρους θεμελιωμένη με επιχειρήματα επέφερε αμφισβήτηση της θεϊκής παντοδυναμίας, μεταβολή στο πολιτικό κατεστημένο, κινητικότητα στις κοινωνικές ομάδες. Η φύση «βιάζεται προκειμένου να αποκαλύψει τα μυστικά της» έγραψε κάποιος γιατρός τον 5ο αιώνα.[1] Η διάθεση  αποκρυπτογράφησης του κόσμου αφορούσε και την ανθρώπινη οντότητα. Από την έρευνα του σύμπαντος προέκυψαν νέες αντιλήψεις για την  υφή και λειτουργία του φυσικού κόσμου και του ανθρώπου.[2]

Το θέμα της παρούσας εργασίας είναι πως αντιλαμβάνονταν οι φιλόσοφοι και ειδικότερα οι φιλόσοφοι-ιατροί της Αρχαιότητας τη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο. Η πρώτη ενότητα
παρουσιάζει τη διερευνητική προσπάθεια των προσωκρατικών φιλοσόφων.  Η δεύτερη ενότητα παρουσιάζει του  Ιπποκράτη (460-380 π.Χ.) τη θεωρία όπως αποτυπώνεται σε κείμενα των οποίων φέρεται να είναι ο συγγραφέας. Η τρίτη ενότητα παρουσιάζει την εξέλιξη της ιατρικής όπως διαμορφώθηκε από τους μεταγενέστερους του Ιπποκράτη.

Προσωκρατικοί φιλόσοφοι

Η αντίληψη των προσωκρατικών φιλοσόφων[3] είναι ότι ο κόσμος είναι ζωντανός, έμψυχος οργανισμός –η ύλη έχει ζωή (υλοζωισμός).  Η μεταβολή που γινόταν αντιληπτή στα φαινόμενα της μετεωρολογίας, γεωλογίας, εμβρυολογίας αλλά και η κίνηση απασχόλησαν τους φιλόσοφους.[4] Κατά τον Θαλή (624 π.Χ.-548 ή 545 π.Χ.) η ψυχή είναι αναμεμειγμένη με το σύμπαν και είναι «κινητικόν τι» (Αριστοτέλης, Περί ψυχής). Ο Αναξιμένης (585-528 π.Χ.) υποστήριζε ότι η πύκνωση ή η αραίωση του συνεχώς κινούμενου άπειρου αέρα είναι η αρχή  της δημιουργίας του κόσμου αλλά και το αίτιο της μεταβολής του γίγνεσθαι. Η ύλη  ως ζωντανός οργανισμός αναπνέει αέρα. Η ψυχή, κινητήρια ενέργεια των έμβιων όντων, ταυτίζεται με τον αέρα και το πνεύμα. Ο Αναξιμένης διατύπωσε μια «ενιαία προοπτική κατανόησης του κόσμου και του ανθρώπου» καθώς ταύτισε την αρχή του μικρόκοσμου (άνθρωπος) με την αρχή του μακρόκοσμου (κόσμος) και είχε διαπιστώσει τη σύνδεση του πνεύματος με τις ασθένειες.[5] Κατά τον Εμπεδοκλή (495-444 π.Χ.) σε κάθε φυσική ουσία υπάρχουν τέσσερα ριζώματα: γη, πυρ, αήρ, ύδωρ. Η φιλότης (συνεργασία) και το νείκος (αντιμαχία) είναι οι ρυθμιστικές ενέργειες που μεταβάλλουν τη σχέση των συστατικών στοιχείων.[6] Ο δε Ηράκλειτος (544-484 π.Χ.) θεωρούσε ότι ο κόσμος είναι σε αδιάκοπη κίνηση με μέτρο και αναλογία. Το πυρ είναι αείζωον, μετέχει στον κόσμο τον αυτόν απάντων.[7]

Ο Αλκμαίων ο Κροτωνιάτης (τέλη 6ου-αρχές 5ου αιώνα) υποστήριζε ότι υπάρχουν ζεύγη αντίθετων ποιοτήτων: υγρό-ξηρό, ψυχρό-θερμό, πικρό-γλυκό και άλλων. Οι αιτίες που μεταβάλλουν την υγεία είναι η υπερβολή ή έλλειψη μιας ποιότητας αλλά και της  τροφής. Η συνεργασία των ποιοτήτων έχει ως αποτέλεσμα την υγεία ενώ η επικράτηση της μιας δύναμης είναι το αίτιο εκδήλωσης ασθένειας. Υπάρχουν και εξωτερικά αίτια όπως η ποιότητα του νερού, η περιοχή που βλάπτουν την υγεία. «Η υγεία στηρίζεται στη σύμμετρη ανάπτυξη των ποιοτήτων». (Αλκμαίων, Περί φύσεως, 4). Η μεταβολή γέννηση-φθορά-θάνατος οφείλεται στη γραμμική εξέλιξη που ακολουθεί του σώμα. Η αιωνιότητα αφορά τα άστρα [τις ουσίες, του Αριστοτέλη] που υπόκειντο στους νόμους της κυκλικής τροχιάς. Η ψυχή είναι αθάνατη αφού ακολουθεί κυκλική πορεία και ενεργοποιείται όπως και τα άστρα από το ίδιο πυρ.[8] Ο Αλκμαίων παρατήρησε ότι τα αισθητήρια όργανα των ζώων συνδέονται με τον εγκέφαλο. Ο εγκέφαλος είναι ο επεξεργαστής των δεδομένων που ο άνθρωπος λαμβάνει με τα αισθητήρια όργανα. Τα ζώα αισθάνονται μόνο ενώ οι άνθρωποι και κατανοούν και αισθάνονται. Οι αισθήσεις πηγάζουν από τα όργανα ο δε νους [το άπειρο και αυτοδύναμο αίτιο της κίνησης, κατά τον Αναξαγόρα] εδράζεται στον εγκέφαλο.[9]

Ο Αναξίμανδρος (611-547 π.Χ.) για να κάνει κατανοητή  την εναλλαγή αντίθετων δυνάμεων ή ουσιών του κόσμου μίλησε για δικαιοσύνη (ισότητα δυνάμεων) και για αδικία (υπερίσχυση της μιας). Ο δε Αλκμαίων προκειμένου να εξηγήσει την ανθρώπινη φυσιολογία στην επιχειρηματολογία του χρησιμοποιεί τους πολιτειακούς όρους ισονομίαν (για τις αντίθετες δυνάμεις), μοναρχίαν (για την κυριαρχία της μίας). Παρουσιάζει το σώμα ως έναν οργανισμό που υπόκειται σε κανόνες και συγχρόνως ο Αλκμαίων κοινοποιεί τις δημοκρατικές του απόψεις  σχετικά με τη διακυβέρνηση της πόλης –η ισονομία των πολιτών ερμηνεύεται ως υγεία ενώ η μοναρχία ως νόσος. Η αρχή της ισονομίας εξασφαλίζει την τάξη στον  κοσμικό οργανισμό, στον πολιτειακό και στον ανθρώπινο.[10]

          

Ιπποκράτης

Για τον Ιπποκράτη ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι το αίτιο όλων των αντιδράσεων: ηδονή, χαρά, λύπη, κλάμα. Η φρόνηση και η αντιληπτική ικανότητα είναι ιδιότητες του αέρα, ο οποίος κατευθύνεται πρώτα στον εγκέφαλο με την εισπνοή. Ο Πλάτων θεωρούσε ότι το λογιστικόν της ψυχής εδρεύει στο κεφάλι, ο δε Αριστοτέλης ότι η καρδιά είναι το κέντρο των ψυχο-φυσικών λειτουργιών και ο εγκέφαλος αλλά και οι πνεύμονες ρυθμίζουν τη θερμότητα του οργανισμού.[11]

Κατά τον Ιπποκράτη τα φυσικά συστατικά του ανθρώπινου οργανισμού είναι οι τέσσερις χυμοί: αίμα, φλέγμα, ξανθή χολή, μαύρη χολή. Η ύπαρξη τεσσάρων ουσιών (και όχι μίας) αιτιολογεί τη μεταβλητότητα του ανθρώπινου οργανισμού σε έναν μεταβαλλόμενο κόσμο. Η ταξινόμηση σε τετράδες[12] απαντάται στις ποιότητες (θερμό, ψυχρό, ξηρό, υγρό[13])· στις ηλικίες (παιδί, νέος, ώριμος, γέρος)· στις εποχές του έτους. Τα κοσμικά στοιχεία, τα όργανα, οι χυμοί, οι ουσίες, οι εποχές συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται: αέρας-καρδιά-αίμα-θερμό-άνοιξη, γη-σπλήνας-ψυχρό-μαύρη χολή-φθινόπωρο, νερό-εγκέφαλος-φλέγμα-υγρό-χειμώνας, φωτιά-ήπαρ-κίτρινη χολή-ξηρό-καλοκαίρι. Η σωστή ανάμειξη ιδιοτήτων και ποσοτήτων εξασφαλίζουν υγεία στον άνθρωπο.[14]

Το παρουσιαστικό και το πεπτικό σύστημα του ανθρώπου επηρεάζεται από το περιβάλλον. Η εκδήλωση νόσων όπως δυσεντερία, διάρροια, πυρετός οφείλεται στην ποιότητα του νερού και στον γεωγραφικό τόπο. Οι κλιματολογικές συνθήκες διαμορφώνουν τον χαρακτήρα[15]  του ανθρώπου αλλά και την υγεία του (Λυπουρλής,, Ιπποκρατική Ιατρική. Όρκος, Περί ιερής νούσου, Περί αέρων, υδάτων, τόπων).[16] Ο καλός γιατρός με την παρατήρηση, το πρακτικό επιχείρημα, τη μελέτη των εποχών, των ωρών, των ανέμων αποκτά εμπειρία, η οποία τον βοηθά όχι στη διάγνωση αλλά στην πρόγνωση και στην εξέλιξη της ασθένειας.[17] Η φύση ενεργεί «όπως πρέπει… δεν εκπαιδεύεται» (Ιπποκράτης, Επιδημίαι, 6ο βιβλίο). Όταν διαταράσσεται η ισορροπία των αντιθέτων δυνάμεων η φύση επεμβαίνει με τη  θεραπευτική της δύναμη. Ο άνθρωπος ως τμήμα της φύσης, ξέρει και έχει τη δυνατότητα αυτοῒασης. Ο γιατρός από τη φύση του τάσσεται στην τέχνη της ιατρικής. Η διαιτητική που προτείνει ο Ιπποκράτης είναι ολιστική θεώρηση της ζωής, ένας τρόπος ζωής ωφέλιμος για τον άνθρωπο· περιλαμβάνει διατροφή (ορισμένη ποσότητα τροφής, τρόπος παρασκευής της), άσκηση, μετακίνηση σε καταλληλότερο κλίμα, λήψη με φειδώ, βοτάνων. Ο κάθε άνθρωπος έχει τη δική του ιδιοσυγκρασία[18]. Η ιατρική εξέταση θα πρέπει να είναι εξειδικευμένη και η προτεινόμενη θεραπεία εξατομικευμένη.[19]

Μετά τον Ιπποκράτη

Οι μεταγενέστεροι ιατροί είτε διατήρησαν την  ιπποκράτεια παράδοση όπως οι Δογματικοί, Διοκλής και Πραξαγόρας είτε διαφοροποιήθηκαν όπως ο Ηρόφιλος ο Χαλκηδόνιος (280 π.Χ.) που εφάρμοσε εκτεταμένες ανατομές και ήταν υπέρ της  χορήγησης βοτάνων σε μεγαλύτερη έκταση. Ο δε Ερασίστρατος ο Κείος (280 π.Χ.) απέρριψε τους 4 χυμούς και θεωρούσε ότι από την κατάσταση των στερεών μερών εξαρτάται η υγεία ή η νόσος.  Παρουσίασε ένα μηχανιστικό ανθρώπινο οργανισμό στον οποίο η καρδιά είναι υδραυλική αντλία με βαλβίδες και η πέψη μηχανική λειτουργία.  Οι Εμπειριστές απέρριψαν τη θεραπευτική δύναμη της φύσης και έδωσαν βαρύτητα στη φαρμακοθεραπεία. Οι Μεθοδικοί  απομακρύνθηκαν από τη φιλοσοφική προσέγγιση· καταλογογράφησαν τις φαρμακευτικές ουσίες, ασχολήθηκαν με την ανατομία,  τη γυναικολογία και τη μαιευτική. Οι Πνευματικοί υποστήριζαν ότι το πνεύμα είναι μία λεπτότατη και ανώτερη ύλη που υπάρχει στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα και επιδρά στις ανθρώπινες λειτουργίες.[20]

Ο ιατρός-φιλόσοφος Γαληνός (129-200 ή 216 μ.Χ.) συστηματοποίησε την ιατρική αποδίδοντάς της λογική δομή και σαφήνεια. Θεωρούσε σημαντικά τα εμπειρικά δεδομένα, έκανε ανατομές σε ζώα ζωντανά προκειμένου να καταγράψει την κατασκευή ενός οργάνου και να κατανοήσει τον λόγο ύπαρξής του. Ο Γαληνός διατήρησε την ιπποκράτεια παράδοση των τεσσάρων χυμών, ποιοτήτων, ριζωμάτων· χρησιμοποίησε τους όρους ευκρασία και δυσκρασία για την υγεία και την ασθένεια αντίστοιχα (Γαληνός, Των εις το περί χυμμών Ιπποκράτους Υπομνημάτων το Α). Επανασύνδεσε τη φιλοσοφία με την ιατρική με σαφείς επιρροές από τους Στωικούς. Σύμφωνα με τον Γαληνό η ίαση προϋποθέτει την αυτογνωσία. Η ψυχική κατάσταση επηρεάζει  το σώμα. [21] Τα πάθη είναι καταστροφικά για την υγεία. Η ψυχοσωματική ενότητα ωφελείται από τη σωφροσύνη (Γαληνός, Περί ψυχής παθών και αμαρτημάτων).

Συμπεράσματα

Οι φυσικοί φιλόσοφοι προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τον ανθρώπινο οργανισμό, ως ενιαίο σύστημα όπως το σύμπαν. Ο άνθρωπος για τους αρχαίους στοχαστές  ήταν μια μικρογραφία του κόσμου, αφού στο όλον κυριαρχούσαν οι ίδιες ενέργειες, τα ίδια στοιχεία και όλα ήταν σε αλληλεπίδραση.

             Η παντοδυναμία των θεών αντικαταστάθηκε από την παντοδυναμία της -με την έννοια μιας πραγματικότητας που περιλαμβάνει τα πάντα- φύσης «που ξέρει» και επηρεάζει θετικά ή αρνητικά τον ανθρώπινο οργανισμό. Η σχέση μακρόκοσμου-μικρόκοσμου παρέμεινε μονομερώς εξουσιαστική· ο αρχαίος άνθρωπος έχει την ικανότητα να γνωρίσει τους νόμους της φύσης,  για το καλό του όμως οφείλει να συμμορφώνεται με αυτούς τους νόμους . Η θέση ότι ο άνθρωπος με τη νόηση, πιθανόν, παρεμβαίνει και αλλάζει την πραγματικότητα, το κοσμικό γίγνεσθαι (άρα μπορεί να γίνει λόγος για αλληλοεπίδραση ανθρώπου και σύμπαντος) είναι της σύγχρονης Κβαντικής Φυσικής.

            Η άποψη του Αλκμαίωνα ότι η νόηση πηγάζει από τον εγκέφαλο θυμίζει τον αρχαϊκό μύθο σύμφωνα με τον οποίο η Αθηνά, θεά της σοφίας, γεννήθηκε από το κεφάλι του Δία. Κατά τον διανοητή J.P. Vernant «Η ιωνική σκέψη μεταποιεί σε εκκοσμικευμένη μορφή με αφηρημένο λεξιλόγιο την αντίληψη για τον κόσμο όπως την είχε επεξεργαστεί η θρησκεία». Οι μύθοι, ίσως, κρύβουν πανάρχαια γνώση την οποία οι αρχαίοι στοχαστές επιχείρησαν με νοητικό άλμα να αποκωδικοποιήσουν.

---

[1]. Vegetti, Μ., 2000, σ. 47.

[2]. Καλογεράκος, Ι., Θανασάς Π., 2000, σσ. 35-37· Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα έως τον 20ο Αιώνα, 2000, σσ. 218-19.

[3]. Προσωκρατικοί ή φυσικοί φιλόσοφοι που αναζήτησαν την κοσμογονική αρχή είναι: Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης, Πυθαγόρας, Ηράκλειτος, Ξενοφάνης, Παρμενίδης, Εμπεδοκλής, Αναξαγόρας οι ατομικοί Λεύκιππος, Δημόκριτος, κ.ά. Βλ. Κάλφας, Β., 2008, σ. 32.

[4]. Lloyd, G.E.R, Lloyd, 2008, σ. 55.

[5]. Καλογεράκος, Ι., Θανασάς Π., 2000, σσ. 39, 44-46· Πέτσιος, Κ., 2017, σ. 75.

[6]. ό.π., σσ. 66-67.

[7]. Βέικος, Θ., 2016, σσ. 76-79.

[8]. Βέικος, Θ., 2016, σ. 161.

[9]. Vegetti, Μ., 2000, σ.  48· Βέικος, Θ., 2016, σ. 159, 160.

[10]. Καλογεράκος, Ι., Θανασάς Π., 2000, σ. 43· Πέτσιος, σ. 58· Βέικος, Θ., 2016, σσ. 149, 161.

[11]. Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα έως τον 20ο Αιώνα, 2000, σσ.  230-31, 38·Vegeti, 2000, σσ. 171, 237.

[12]. Ο αριθμός 4 κατά τους πυθαγόρειους είναι ο αριθμός της δικαιοσύνης. Βλ. Lloyd, 2008, σ. 35.

[13]. Οι Ατομικοί φιλόσοφοι, Λεύκιππος, Δημόκριτος, εκτιμούσαν ότι οι ποιότητες είναι συγκαταβατικοί όροι, δεν ισχύουν στην πραγματικότητα (άποια). Βλ. Καλογεράκος, Ι., Θανασάς Π., 2000, σ. 73.

[14]. Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα έως τον 20ο Αιώνα, 2000, σσ. 226-227,  251.

[15]. Σε ψυχρά κλίματα οι άνθρωποι διακρίνονται για το έντονο θυμικό, τη μικρόνοια, είναι ανίκανοι να άρχουν· στα θερμά για την οξύτητα διάνοιας, άτονο το θυμικό, κατάλληλοι για δούλοι. Στην Ελλάδα έχουν θυμικό έντονο, οξύνοια, είναι ελεύθεροι να πολιτεύονται (Αριστοτέλης, Πολιτικά Η΄7, 1327b 23-32).

[16]. Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα έως τον 20ο Αιώνα,2000, σ. 233·  Πέτσιος, Κ., 2017, σ. 65.

[17]. Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα έως τον 20ο Αιώνα, 2000,  σσ. 227-8, 234.

[18]. Συνάδει με την άποψη των Ατομικών φιλοσόφων ότι το κάθε έμβιο ον έχει δική του δομή αφού το κενό και τα άτομα είναι άπειρα, εμφανίζουν άπειρη ποικιλία μεγέθους, σχήματος, οι συνδυασμοί των οποίων δημιουργούν άπειρες μορφές έμβιων όντων. Βλ. Καλογεράκος, Ι., Θανασάς Π., 2000, σσ. 70-71· Κάλφας, Β., 2006, σ. 84.

[19]. Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα έως τον 20ο Αιώνα, 2000, σ. 235· Lloyd, 2008, σ. 59.

[20]. Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα έως τον 20ο Αιώνα, 2000, σ. 219.

[21]. Ό.π., σ. 243, 4· Αγγέλη, Αγγελική, 2017, σ. 45.

Βιβλιογραφία

Αγγέλη, Αγγελική, «Ἠθικὲς ἐκφάνσεις τῆς ψυχοσωματικῆς ὑπόστασης τοῦ ἀνθρώπου σύμφωνα μὲ τὸν Γαληνό», Σύναψις 45 (2017).

Βέϊκος, Θεόφιλος, Οι Προσωκρατικοί, Αθήνα, Gutenberg, 2016.

Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα έως τον 20ο Αιώνα. Τόμος Β΄. Οι Επιστήμες στην Αρχαία Ελλάδα, στο Βυζάντιο και στον Νεότερο Ελληνισμό, Πάτρα, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, 2000.

Καλογεράκος, Ι., Θανασάς Π., «Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι», στο Σ. Βιρβιδάκης & Κ. Ιεροδιακόνου (επιμ.), Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη, τ. Α΄, Πάτρα, Ε.Α.Π., 2000.

Κάλφας, Β., «Από τον Θαλή στον Αριστοτέλη», στο Κάλφας, Β. & Ζωγραφίδης, Γ. Αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι, Θεσσαλονίκη, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, 2006.

Πέτσιος,  Κωνσταντῖνος Θ., «Φιλοσοφικὴ ἐννοιολογία καὶ Ἰατρικὴ σκέψη στὸ Βυζάντιο», στό: Ὑγεία, Νόσος, Ἴαση. Ἀπὸ τὴν Ἀρχαιότητα στὸν 20ο αἰῶνα. Πρακτικὰ Συνεδρίου. Ἐπιμ., Μαργαρίτα Τζαφλίδου – Κωνσταντῖνος Ι. Σουέρεφ. Ἰωάννινα, 2017.

Lloyd, G.E.R, Αρχαία ελληνική επιστήμη, μτφρ. Π. Καρλέτσα, Ηράκλειο Κρήτης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2008.

Vegetti, Μ., Ιστορία της Αρχαίας φιλοσοφίας, μτφρ. Γ. Α. Δημητρακόπουλος, Αθήνα, Τραυλός, 2000.