φοιτητική εργασία της Ναυσικάς Αλειφέρη
για την ΕΛΠ43, του ΕΑΠ,
ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ
ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ
📔 📓 📑 📘 📓 📔 📖 📖 9,5
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ
2020
ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΑΠΟΙΚΙΣΜΟΣ - ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΑΣΠΟΡΑ
Εισαγωγή
Η ραγδαία εξάπλωση των Ελλήνων στη Μεσόγειο παρατηρείται στην Αρχαϊκή εποχή (ο λεγόμενος Β΄ Αποικισμός από τα μέσα του 8ου αιώνα έως και καθ’ όλη τη διάρκεια του 7ου) και συνεχίζεται στην Κλασική εποχή με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Η μορφή των αποικιών και οι παράγοντες ¬που οδήγησαν στην υπερεξάπλωση των Ελλήνων θα αναφερθούν στο πρώτο κεφάλαιο. Την ίδρυση Ελληνικών παροικιών κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας, που είναι διαφορετική κατηγορία, πραγματεύεται το δεύτερο κεφάλαιο.
1. Ίδρυση αποικιών
Αρχαϊκή περίοδος
Ο αποικισμός (από το ρήμα αποικίζω που σημαίνει φεύγω μακριά από τον οίκο) δήλωνε τη μετακίνηση και τη μόνιμη εγκατάσταση ατόμων σε άλλους τόπους μακριά από κάποια μητρόπολη του ελλαδικού χώρου, η οποία υποστήριζε την εκστρατεία. Η μητρόπολη επέλεγε περιοχή ή πόλη –με κλιματολογικές συνθήκες ίδιες με αυτές της μητρόπολης ώστε να μπορούν οι άποικοι να εφαρμόσουν τις γεωργικές τεχνικές καλλιέργειας– είτε ακατοίκητη (π.χ. κοντά στον ποταμό Σύβαρις ή στη λίμνη Κυρήνη) είτε κατοικημένη. Στη δεύτερη περίπτωση προηγούνταν συνεννοήσεις αποίκων και ντόπιων, για παράδειγμα Ρόδιοι και Κνίδιοι συμμάχησαν στη βόρεια Σικελία για να αντιμετωπίσουν τις επιδρομές των Ετρούσκων, γίνονταν επιγαμίες (στη Μασσαλία ο σεγοβρίγιος βασιλιάς συμφώνησε για τον γάμο της κόρης του με τον αρχηγό της αποστολής της Φώκαιας), δωρεάν γαιών ή προνομίων στην περίπτωση του Άμασι στην Αίγυπτο• έτσι οι σχέσεις αποίκων και γηγενών ήταν ειρηνικές όπως μαρτυρούν οι ταφές σε κοινό νεκροταφείο στη Σικελία. Αν υπήρχε αντίσταση από τους γηγενείς, όπως στις Συρακούσες, στον Τάραντα, στη Κυρήνη της Λιβύης διεξαγόταν πόλεμος. Οι άποικοι τούς καταστούσαν δούλους για παράδειγμα τους Κυλλίριους στις Συρακούσες όπως μαρτυρούν τα ελληνικά στατιωτικά φυλάκια ή τους εξόντωναν όπως συνέβη στην Κολχίδα. Το Μαντείο των Δελφών υποδείκνυε ή επιδοκίμαζε την περιοχή που είχε επιλέξει η μητρόπολη, από την οποία οι άποικοι λάμβαναν τη φλόγα για να ανάψουν την εστία του πρυτανείου στην ιδρυθείσα πόλη. Ο καθαγιασμός της αποικίας και η συμμετοχή αντιπροσώπων της αποικίας με τιμητικές θέσεις στις μεγάλες μητροπολιτικές εορτές μαρτυρούν τους δεσμούς θρησκευτικού χαρακτήρα μητρόπολης-αποικίας. Αν δεν συμπληρωνόταν ο απαιτούμενος αριθμός αξιόμαχων ανδρών (200-1.000)[1] καλούνταν πολιτικοί εξόριστοι ή συμμετείχαν άλλες πόλεις και τοποθετούνταν 2 οικιστές (όπως στη Ζάγκλη το 730 π.Χ.). Η Εκκλησία του Δήμου της μητρόπολης διόριζε τον αρχηγό της αποστολής, τον οικιστή που ανήκε στην αριστοκρατική τάξη είτε ήταν ολυμπιονίκης. Ήταν ηγέτης του στρατού αλλά και διαχειριστής της ομαλής συνύπαρξης αποίκων και γηγενών. Αναλάμβανε την ίδρυση, την οργάνωση, την τείχιση της πόλης, τον καθορισμό λατρευτικών και δημόσιων χώρων, τη διανομή γαιών[2] και οικιών, τη θέσπιση νόμων που συχνά ήταν ίδιοι με αυτούς της μητρόπολης. Η ταφή του οικιστή γινόταν στην αγορά της πόλης και καθιερωνόταν ετήσια γιορτή στη μνήμη του. Οι ιδρυθείσες πόλεις διατηρούσαν, όπως μαρτυρούν οι αρχαιολογικές ανασκαφές και τα αρχαία συγγράμματα, δεσμούς με τη μητρόπολη ωστόσο δεν ήταν προεκτάσεις της• επεδίωκαν την αυτονομία, την αυτάρκεια, την ελευθερία –προϋποθέσεις για την ύπαρξη της πόλης-κράτους. Αναπτυσσόταν πολιτική σχέση μεταξύ τους για παράδειγμα οι Κορίνθιοι αξιωματούχοι συμμετείχαν στη Λευκάδα και στην Ποτιδαία• συνεργάζονταν για την ίδρυση νέας αποικίας, (λ.χ. Κορίνθιοι και Κερκυραίοι ίδρυσαν την Απολλωνία στην Ιλλυρία) και σε περίπτωση πολέμου η αποικία έστελνε πλοία και οπλίτες για να βοηθήσει τη μητρόπολη. Εμφανίζονται όπως και διαφοροποιήσεις καθώς οι φυγάδες ή εξόριστοι, όπως οι Παρθενίες στον Τάραντα από τη Σπάρτη, άποικοι θέσπιζαν διαφορετικούς νόμους. Αλλά και πολεμικές συγκρούσεις ανάμεσα στην αποικία και στη μητρόπολη (π.χ. Κέρκυρα και Κόρινθος). (Ζυμή, Ε., 2002, σσ. 72, 77-80, 86• Μosse, G., 2012, σσ. 169, 172, 178, 180• Μαστραπάς, Α., 2002, σσ. 84, 90• Ράμμου-Χαψιάδη, Α., 2012, σσ. 78-80)
Από τα μέσα του 8ου αιώνα Έλληνες από την ηπειρωτική χώρα αλλά και από την Εύβοια (οι Ευβοείς εγκαταστάθηκαν το 775 στις Πιθηκούσες, όπου βρέθηκαν εργαστήρια επεξεργασίας μεταλλευμάτων σιδήρου) μετακινήθηκαν προς τη νότια Ιταλία και τη Σικελία. Από τον β τέταρτο του 7ου αιώνα άποικοι από τα νησιά του Αιγαίου και τη Μικρά Ασία εξακτινώθηκαν από τις Στήλες του Ηρακλέως μέχρι τον Καύκασο. Βόρεια, στο βόρειο Αιγαίο που διέθετε ορυχεία χρυσού, χαλκού, σιδήρου και ξυλεία, χρήσιμα υλικά για την κατασκευή όπλων, εργαλείων, πλοίων, οι Κυκλαδίτες, οι Αιολείς, οι Ίωνες που δημιούργησαν νέες αποικίες (όπως η Θάσος) ή ενισχύθηκαν προγενέστερες στα παράλια της Μακεδονίας, κ.ά. Νότια, οι Θηραίοι, αντιμετώπισαν την έλλειψη σιτοδείας λόγω ξηρασίας στον τόπο τους, ιδρύοντας την Κυρήνη στην εύφορη με αμπελώνες και βοσκοτόπια Κυρηναϊκή περιοχή στα παράλια της Λιβύης, αντιμετωπίζοντας. Ανατολικά, στον Ελλήσποντο και στον Εύξεινο Πόντο αποικιακή δραστηριότητα ανέπτυξαν οι Μεγαρείς (Βυζάντιον, Ηράκλεια του Πόντου), οι Μιλήσιοι (Σινώπη) αλλά και οι Χιώτες, οι Εφέσιοι, κ.ά. Δυτικά, αποικίες ίδρυσαν στην ανατολική πλευρά της Σικελίας οι Χαλκιδείς, Κορίνθιοι, Μεγαρίτες, ενώ στο δεύτερο αποικιακό κύμα τον 7ο αιώνα η Κρήτη και η Ρόδος ίδρυσαν τη Γέλα, οι Μεσσήνιοι το Μεταπόντιο, αλλά εμφανίζεται και δευτερογενής αποικισμός (π.χ. η Ιμέρα από τη Ζάγκλη). Οι Φωκαείς από την Ιωνία[3] ίδρυσαν αποικίες στη Γαλατία και στην Ιβηρική Χερσόνησο που είχαν μεταλλεύματα, τη Μασσαλία και το Εμπόριο αντίστοιχα, και ανέπτυξαν εμπορικές συναλλαγές με την Ταρτησσό. Τα κίνητρα του αποικισμού εντοπίζονται στην κρίση που είχε εκδηλωθεί από τον 9ο αιώνα λόγω της δημογραφικής αύξησης και της έλλειψης εύφορων γαιών (στενοχωρία). Το δημογραφικό πρόβλημα τακτοποιήθηκε μέσω της εκμετάλλευσης καλλιεργήσιμων εδαφών και της προμήθειας πρώτων υλών (όπως σιτηρά από τις Συρακούσες, από τον Τάραντα σιτηρά και αλιεύματα). Με την απομάκρυνση δυσαρεστημένων ευγενών που ζητούσαν προνόμια στην εξουσία ή/και ακτημόνων χρεωμένων αγροτών αποφεύχθηκαν οι εσωτερικές αναταραχές και έτσι αντιμετωπίστηκε το πολιτικό και κοινωνικό πρόβλημα. Κίνητρο ήταν και το οικονομικό κέρδος από την εξαγωγή ελληνικών αγαθών (όπως καλής ποιότητας κεραμικά, ενδύματα, είδη καλλωπισμού, κ.ά.). Στο εμπορικό δίκτυο που αναπτυσσόταν στη Μεσόγειο εντάσσεται και η ίδρυση εμπορίων (εμπορικών σταθμών) που είχαν ιδρυθεί για να εξυπηρετούν περαστικούς ταξιδιώτες (π.χ. η Αίγινα ίδρυσε τις Κυδωνίες στην Κρήτη). Η αποικιακή εξάπλωση έφερε μεγάλες αλλαγές στον κόσμο της Μεσογείου, με συνέπειες στον οικονομικό τομέα με την ανάπτυξη του εμπορίου, της ναυτιλίας, τη βελτίωση των μεθόδων κατεργασίας μετάλλων, την εργασιακή εξειδίκευση, την αύξηση της παραγωγής όπως μαρτυρούν οι αγγειογραφικές παραστάσεις του 6ου αιώνα. Στον κοινωνικό τομέα οι συνέπειες έγιναν εμφανείς δύο αιώνες αργότερα όταν οι πολίτες διεκδικούσαν μερίδιο στην εξουσία αλλά και στα καλλιεργήσιμα εδάφη σύμφωνα με το πρότυπο των αποικιών. Συνέβαλε στη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού αφού λαοί που δεν διέθεταν γραφή, γλώσσα υιοθέτησαν το ελληνικό αλφάβητο, τους μύθους, τις κοινωνικές πρακτικές και τις τέχνες. (Mosse, G., 2012, σσ. 175, 180, 181• Ζυμή, Ε., 2002, σσ. 76, 80, 81, 84• Μαστραπάς, Α., 2002, σσ. 90-93)
Κλασικοί χρόνοι
