Η "παγίδα" του Θουκυδίδη

Αποδομώντας την Παγίδα του Θουκυδίδη

Αθανάσιος Πλατιάς - Βασίλειος Τρίγκας

Αθήνα 2023

[...]

Η παραχάραξη του έργου του Θουκυδίδη έχει μακρά ιστορία. Υποστηρίζουμε ότι κανένα άλλο κλασικό κείμενο διεθνών σχέσεων ‒που μάλιστα έχει τραβήξει την προσοχή σημαντικών ηγετών όπως για παράδειγμα ο σημερινός Πρόεδρος της Κίνας Σι Τζινπίνγκ και ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα‒ δεν έχει διαβαστεί τόσο μεροληπτικά και δεν έχει παρουσιαστεί τόσο επιλεκτικά και με τέτοια συχνότητα όσο η Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου του Θουκυδίδη. Το έργο του Θουκυδίδη, αν και μνημονεύεται εκτενώς, δυστυχώς δεν διαβάζεται προσεκτικά. […] Συχνά δε, ο  Θουκυδίδης γίνεται το εύκολο θύμα της επιβεβαιωτικής μεροληψίας ‒ της τάσης δηλαδή να εστιάζουμε σε κάτι μονόπλευρα και να αντλούμε πληροφορίες επιλεκτικά με τρόπο που απλά να επιβεβαιώνει τα επιχειρήματά μας. Δεν είναι λίγοι λοιπόν οι σύγχρονοι αναλυτές που έχουν συχνά απομονώσει επιλεκτικά αποσπάσματα του έργου του Θουκυδίδη για να τα ερμηνεύσουν μέσα από το πρίσμα των αναγκών της εποχής τους. (σελ. 22-23)

[…]

Ο Γκράχαμ Άλισον ανήκει σε αυτή την κατηγορία των αναλυτών που έχουν χρησιμοποιήσει επιλεκτικά και έχουν παρερμηνεύσει το έργο του αρχαίου ιστορικού οδηγώντας τους αναγνώστες τους, μεταξύ αυτών και πολιτικών που κατέχουν θέσεις ευθύνης, σε λανθασμένους και επικίνδυνους παραλληλισμούς μεταξύ του Πελοποννησιακού Πολέμου και των σύγχρονων σινο-αμερικανικών σχέσεων. Σύμφωνα με τον Άλισον, η «παγίδα» του Θουκυδίδη καθιστά τον πόλεμο μεταξύ Κίνας και ΗΠΑ εξαιρετικά πιθανό όχι γιατί οι δύο αντίπαλοι τον επιζητούν συνειδητά αλλά επειδή αναπτύσσεται μεταξύ τους μια ανεξέλεγκτη δυναμική που οδηγεί στην «απώλεια του ελέγχου», εν συνεχεία στην «ακούσια κλιμάκωση» και τελικά στην τραγική πολεμική σύγκρουση. (σ. 24)

[…]

Η ακούσια κλιμάκωση βρίσκεται το επίκεντρο της «παγίδας του Θουκυδίδη» του Γκράχαμ Άλισον. Ο υποτιθέμενος αιτιολογικός μηχανισμός είναι εύκολα κατανοητός: αμφότερες οι πλευρές επιθυμούν να αποφύγουν τον πόλεμο αλλά κατά τραγικό τρόπο αδυνατούν να το κάνουν. Καθώς η πρωτοκαθεδρία του συστήματος αλλάζει με την ισχύ να μετατοπίζεται από τον κυρίαρχο ηγεμόνα στον αναδυόμενο ηγεμόνα, ο πόλεμος ξεσπά αναπόφευκτα παρόλο που τα αντίπαλα κράτη λαμβάνουν όλες τις προφυλάξεις για τον αποτρέψουν. Η βάση αυτή της απόλυτα δομικής ερμηνείας, σύμφωνα με τον Άλισον, εντοπίζεται στην παράγραφο 23 του πρώτου βιβλίου της Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου η οποία αναφέρει: «Η πραγματική, βέβαια, αλλά ανομολόγητη αιτία ήταν, καθώς νομίζω, το ότι η μεγάλη ανάπτυξη της Αθήνας φόβισε τους Λακεδαιμονίους και τους ανάγκασε να πολεμήσουν».* Ωστόσο, στη μετάφραση στην οποία παραπέμπει ο Άλισον, αυτή του Crawley, το εν λόγω πασίγνωστο απόσπασμα έχει αποδοθεί ανακριβώς ως, «η άνοδος της Αθήνας και ο φόβος που αυτή προκάλεσε στη Σπάρτη κατέστησαν αυτόν τον πόλεμο αναπόφευκτο». Η μετάφραση αυτή οδηγεί συνεπώς σε παρερμηνείες. Αξίζει σε αυτό το σημείο να αναφερθεί ότι η πρώτη αγγλική μετάφραση της Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου από τον πολιτικό φιλόσοφο Τόμας Χομπς, το 1634, βρίσκεται πολύ εγγύτερα στο αρχαίο κείμενο αποδίδοντας την αρχαία λέξη «αναγκάσαι» με τον όρο «necessity», αντί για τον όρο «inevitability» (αναπόφευκτο) που χρησιμοποίησε ο μεταφραστής που επέλεξε ο Άλισον. Το αναπόφευκτο παραπέμπει σε μηχανιστικά και ντετερμινιστικά αποτελέσματα, όπου ο ανθρώπινος παράγοντας (human agency) δεν έχει ουδεμία παρεμβολή και οι ηγέτες αποτελούν τραγικές φιγούρες ανίκανες να αλλάξουν τη ροή των γεγονότων. Αντιθέτως η λέξη «ανάγκη» παραπέμπει σε δράση αλλά αυτό από μόνο του δεν καθορίζει αυτόματα το είδος της δράσης. Έτσι προκύπτει η σημασία της στρατηγικής επιλογής. (σ. 37, 38)

[…]

Η δική μας ερμηνεία διαφέρει ριζικά από αυτή του Άλισον και όσων άλλων αναλυτών κινούνται στο ίδιο μήκος κύματος με την ερμηνεία του. Υποστηρίζουμε ότι ο Πελοποννησιακός Πόλεμος δεν ήταν αποτέλεσμα απρόσωπων συστημικών πιέσεων, ακούσιων επιλογών και «υπνοβασίας». Αντίθετα, θεωρούμε ότι ήταν συνέπεια προσεκτικά μελετημένων αποφάσεων οι οποίες ελήφθησαν από τις ηγεσίες των μεγάλων δυνάμεων της εποχής που είχαν αντικρουόμενους πολιτικούς στόχους. Ως εκ τούτου, στο πλαίσιο πάντα των περιορισμών που θέτει το διεθνές σύστημα στη συμπεριφορά των κρατών, ο Θουκυδίδης δίνει πρωτεύοντα ρόλο στην ηγεσία και στις στρατηγικές επιλογές αυτών των ηγετών. Αυτό επιτρέπει στον Θουκυδίδη να χρησιμοποιήσει το έργο του για να διδάξει την τέχνη της πολιτικής ‒σε όσους αναγνώστες κάνουν τον κόπο να τον διαβάσουν προσεκτικά‒ και να αναδείξει μέσα από την Ιστορία του τη σωφροσύνη ως τη σπουδαιότερη πολιτική αρετή: τη στρατηγική πυξίδα που πρέπει να διέπει τον προσανατολισμό των ηγετών. (σ. 26)

[…]

Παρότι ο Θουκυδίδης θεωρείται ως ο πρώτος στοχαστής που με το έργο του ανέδειξε τη σημασία του διεθνούς συστήματος στις διακρατικές σχέσεις, η θεωρία του αναφορικά με τα αίτια των πολέμων και την ηγεμονική μετάβαση (hegemonic transition) είναι σύνθετη και πολυπαραγοντική παρά αμιγώς συστημική. Ο Αθηναίος ιστορικός, λοιπόν, δεν είναι όπως τον παρουσιάζει ο Άλισον. Δεν είναι, δηλαδή, ένας τυπικός δομικός ντετερμινιστής που εστιάζει μονοδιάστατα στην ανάλυση του διεθνούς συστήματος. Είναι ένας σύνθετος ρεαλιστής (complex realist) που εξετάζει και τα τρία επίπεδα ανάλυσης των διακρατικών σχέσεων δηλαδή, το διεθνές σύστημα, τις εσωτερικές δομές μιας πολιτείας, και την ηγεσία της. Αντιλαμβάνεται έτσι ότι η μορφή του πολιτεύματος, η ιστορική εμπειρία, η πολιτική κουλτούρα και η εσωτερική πολιτική αποτελούν σημαντικές μεταβλητές που αλληλεπιδρούν δυναμικά με τη δομή του διεθνούς συστήματος, οδηγώντας εν τέλει σε στρατηγικές επιλογές μέσω κρίσιμων αποφάσεων από την πολιτική ηγεσία. (σ. 26)

 

ο Θουκυδίδης του 5ου αιώνα

Θουκυδίδης

Ο Θουκυδίδης (περ. 460 π.κ.χ. - περ. 398 π.κ.χ.) από τον δήμο Αλιμούντα (σήμερα, Άλιμος) των Αθηνών με θρακική καταγωγή,  κατείχε μεταλλεία χρυσού στη Θράκη, στη Σκαπτή 'Υλη, απέναντι από τη Θάσο και κοντά στο όρος Παγγαίο. Έλαβε λαμπρή μόρφωση, ήταν μαθητής του Αναξαγόρα και του ρήτορα Αντιφώντα, επηρεάστηκε από το ύφος του σοφιστή Γοργία, από τον Ιπποκράτη. Έζησε την αίγλη της Αθήνας (πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο της τότε Ελλάδας) και επηρεάστηκε από το κίνημα των Σοφιστών ‒ο σοφιστής Πρωταγόρας (427-347 π.κ.χ.) διατύπωσε τη διάσημη φράση «πάντων χρημάτων μέτρον εστίν  άνθρωπος».

 

 ✔Ως στρατηγός των Αθηναίων, συμμετείχε σε σημαντικές πολεμικές επιχειρήσεις.  Για την αποτυχία του όμως να αποτρέψει την κατάληψη της Αμφίπολης από τους Σπαρτιάτες το 422 π.κ.χ., με πρωτοβουλία του Αθηναίου Κλέωνα καταδικάστηκε σε 20ετή εξορία στη Θάσο, όπου ασχολήθηκε με τη συγγραφή του έργου «Ιστορίαι». 

 

 ✔Ως φιλόσοφος ο Θουκυδίδης (προϊόν της ανθρωποκεντρικής εποχής, μέσα 5ου αιώνα-τέλη 322 π.κ.χ.) απορρίπτοντας τη θεολογική θεώρηση του κόσμου προκειμένου να αποκαλύψει την αλήθεια στράφηκε  στο σύνολο των ανθρώπινων δράσεων, συμπεριφορών, αλλά και της σκέψης, η οποία καθώς είναι ανεξιχνίαστη κρύβει τα κίνητρα, τη διάθεση για επεκτατισμό, τις υπολογισμένες επιδιώξεις προς όφελος μιας ομάδας. Οι δημηγορίες (αυθεντικές ή "πειραγμένες" από τον ιστορικό) προβάλλουν τη νοητική ικανότητα των πολιτικών δρώντων.

 Στον διάλογο των Μηλίων φαίνεται η αντίθεση μεταξύ φύσης (ισχύος) και νόμου (ή ηθικής), μεταξύ όντος και δέοντος. (ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΣΤΟΝ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ, Πλατιάς Αθανάσιος, εκδ. ΕΣΤΙΑ, 2010, σ. 46)

 

🔍Στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία είχε θέση το τυχαίο με την έννοια του απρόβλεπτου ή προϊόντος συγκυριών (κλιματικές, οικονομικές, κοινωνικές, κ.ά. είναι ιστορικά φαινόμενα, π.χ. ο λοιμός στην Αθήνα, η χρηματοδότηση των Περσών στους Σπαρτιάτες για να κατασκευάσουν στόλο ικανό να αντιμετωπίσει τον αθηναϊκό, η προδοσία του Αλκιβιάδη).

Το μοιραίο, με την έννοια ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να αλλάξει τη μοίρα του, επανέρχεται στη μετα-αριστοτελική περίοδο (322 π.κ.χ.-2 μ.κ.χ., στη διάρκεια της οποίας  άνθισε κυρίως η Στωική φιλοσοφία που θεωρείται προάγγελος της χριστιανικής σκέψης), όταν ο πολίτης με δικαιώματα δηλαδή συνδιαχειριστής στα θέματα της πόλης-κράτους μετασχηματίστηκε σε υπήκοο της Μακεδονικής βασιλείας, των Ελληνιστικών βασιλείων, της Ρωμαϊκής και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας· ως υπήκοος χωρίς πολιτικά δικαιώματα αμέτοχος στα κοινά, ένας κόκκος της άμμου, ήλπιζε ότι η τύχη ήταν ο μόνος παράγοντας που θα βελτίωνε τη ζωή του.

 ✔Ως ιστοριογράφος ο Θουκυδίδης εξιστορεί την Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.κ.χ.) καταγράφοντας με λεπτομερή περιγραφή τα γεγονότα, με ακριβή μεταφορά της πληροφορίας, αλλά και εξετάζοντας, αναλύοντας τις πολιτικές δομές-θεσμούς, τα κίνητρα και τη δράση των πολιτικών προσώπων που εκδηλώνονταν στο τότε διεθνές περιβάλλον.  Η έρευνα/παρατήρηση, η μεθοδολογική ακρίβεια, η  τεκμηρίωση/απόδειξη ήταν τα εργαλεία που από τον 19ο αιώνα άρχισε  να χρησιμοποιεί η Ιστορία, αποκτώντας έτσι κάτι από την επιστημοσύνη των φυσικών επιστημών, και μάλιστα η Ευρώπη 'ξαναδιαβάζοντας' το έργο του Θουκυδίδη το ενσωμάτωσε στη δική της ιστορική σκέψη.

        Σκοπός με ηθικοωφελιμιστικές προθέσεις του Θουκυδίδη ήταν μέσω της ποιοτικής έρευνας και της αντικειμενικής συγγραφής να αποκτήσουν οι μελλοντικές γενιές ένα «κτήμα τε ες αιεί μάλλον ή αγώνισμα ες το παραχρήμα ακούειν ξύγκειται», (κτήμα παντοτινό, παρά ένα αγώνισμα που θα ξεχαστεί ευθύς αμέσως)· έργο που θα μελετάται διαρκώς αφού κατά τον Θουκυδίδη  ο πόλεμος, ως συστημικό φαινόμενο, δεν θα εξαφανιζόταν και έτσι μεγάλες συμφορές θα συνεχίσουν να εμφανίζονται εφ' όσον η φύση του ανθρώπου δεν θα αλλάξει.

 

✔Ως ιστορικός ο Θουκυδίδης ανέδειξε και τεκμηρίωσε ότι  η αιτία των πολέμων ήταν η δίψα για εξουσία και ο φόβος που αυτή προκαλεί. Το αίτιο του Πελοποννησιακού Πολέμου ήταν ο συνεχής επεκτατισμός των Αθηναίων που προκάλεσε φόβο υποταγής ή αφανισμού στους Σπαρτιάτες. Η αφορμή δόθηκε με την εμπλοκή του Αθηναϊκού στόλου υπέρ των Κερκυραίων στη διαμάχη τους με τους Κορίνθιους (ναυμαχία στα Σύβοτα, το 433 π.κ.χ.). 

📌 πάντως καλό είναι να έχουμε κατά νου την άποψη του βρετανού ιστορικού Carr Edward Hallet (1892-1982) ο οποίος υποστήριζε ότι δεν υπάρχει ιστορική αντικειμενική κρίση· στην καλύτερη περίπτωση να είναι έντιμα υποκειμενική.

🔗  Η 'παγίδα' του Θουκυδίδη

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ- ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ

Θουκυδίδης (450-398 π.Χ)

• Ως στρατηγός δεν κατάφερε να διασώσει την Αμφίπολη (η πόλη πέρασε στη σπαρτιατική κατοχή)
• Εξορίστηκε από την Αθήνα το 424 π.Χ. και παρέμεινε στη γενέτειρά του Θράκη για 22 χρόνια (έως το 404 π.Χ.)
• Κατά την περίοδο της εξορίας του έγραψε τον Πελοποννησιακό Πόλεμο (431-404 π.Χ.)
• Ο Θουκυδίδης είχε ιδιόκτητα χρυσωρυχεία, πιθανόν προίκα της θρακιώτισσας συζύγου του

.............................

Κρυπτεία στην αρχαία Σπάρτη

Όταν κάνουμε αναφορά στην αρχαία Ελλάδα το μυαλό μας πάει κατευθείαν στον ναό της θεάς Αθήνας, τον Παρθενώνα αλλά και σε κιούπια, αγάλματα, θέατρο, αλλά και στη στρατοκρατούμενη ατρόμητη Σπάρτη. Η λέξη πολιτισμός έχει συνδεθεί με καλλιτεχνικά δρώμενα, και με ότι τέλος πάντων σχετίζεται με την τέχνη. Ο πολιτισμός, όμως,  με την ευρεία και ουσιαστική έννοια περιλαμβάνει και το σύνολο των ενεργειών -από την κατασκευή σχολείων, νεκροταφείων μέχρι τη θέσπιση νόμων- οι οποίες έχουν στόχο την καλή ποιοτική ζωή των πολιτών και συγχρόνως τη διασφάλιση της ειρηνικής συμβίωσής τους.

Επίσης θαυμάζουμε την αρχαία ελληνική σοφία και δηλώνουμε -με στόμφο- ότι οι ρήσεις, τα αποφθέγματα, τα μηνύματά των σοφών εκείνης της περιόδου παραμένουν διαχρονικά!!!

Παραμένουν διαχρονικά τα μηνύματα γιατί αντιμετωπίζουμε ακριβώς τα ίδια προβλήματα!

Και αισθανόμαστε υπερήφανοι που δεν καταφέραμε σε χιλιάδες χρόνια να βρούμε λύση;

✔Ο ιστορικός μελετητής, βιογράφος Παυσανίας (40-120 μ.Χ), λοιπόν, στο έργο «Βίοι Παράλληλοι» γράφει για τον Λυκούργο που έζησε περίπου το 800 π.Χ: