Τάκης Ζενέτος, Στρογγυλό σχολείο, ΕΛΠ 12

Ναυσικά Αλειφέρη ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 'ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ-ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ' ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2015

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο Τάκης Ζενέτος γεννήθηκε στην Αθήνα. Ήταν ένας από τους 200 νέους επιστήμονες που διέφυγαν με το «Ματαρόα» τον Δεκέμβριο του 1944, προκειμένου να συνεχίσουν τις σπουδές τους στη Γαλλία. Επέστρεψε το 1955 στην Ελλάδα, όπου έκανε καριέρα ως αρχιτέκτονας.

Στην πρώτη ενότητα θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε την ‘ηλεκτρονική πολεοδομία’ του Ζενέτου και θα παρουσιάσουμε ένα από τα υλοποιημένα έργα του, το ‘στρογγυλό σχολείο’.

Στη δεύτερη ενότητα θα ασχοληθούμε με την ευαισθητοποίηση των επιστημόνων σχετικά με την προστασία της Φύσης και την πρόταση του Ζενέτου για την τουριστική αξιοποίηση περιοχών της νότιας Κρήτης.

Στην τρίτη ενότητα θα ασχοληθούμε με τη μοντέρνα αρχιτεκτονική στη μεταπολεμική Ελλάδα.

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΚΑΙ ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

Τα ευρωπαϊκά κράτη μετά τον Β΄ΠΠ επιδόθηκαν στην ανοικοδόμηση των πόλεων που ήταν μια καλή ευκαιρία για την εδραίωση σε μεγάλη κλίμακα της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Η μεταπολεμική τέχνη απελευθερώθηκε από το βάρος των ιστορικών προτύπων της Αναγέννησης, του Νεοκλασικισμού, του Γοτθικού ρυθμού. Στον φονξιοναλισμό (λειτουργικότητα) του μοντέρνου
κινήματος προστέθηκε ο κοινωνικός προσανατολισμός. Επιδίωξη της μεταμοντέρνας αρχιτεκτονικής ήταν η δημιουργία ανθρώπινων πόλεων. Κατατέθηκαν ολοκληρωμένα σχέδια αστικής οικοδόμησης, από τα οποία απουσίαζαν οι μνημειακές κατασκευές –που άλλοτε εξυπηρετούσαν θεοκρατικές ή ηγεμονικές σκοπιμότητες. Σημασία δόθηκε στην ποιότητα των κτηρίων, στη δημιουργία χώρων για πλατείες, πάρκα.

Παράλληλα, η εξέλιξη της Πληροφορικής και των Τηλε-επικοινωνιών ενέπνευσαν αρχιτέκτονες, μεταξύ αυτών και τον Ζενέτο,  να σχεδιάσουν την ψηφιακή πόλη του 21ου αιώνα. Οι λεγόμενοι ουτοπιστές υπόσχονταν μια αταξική κοινωνία βασισμένη στην ισότητα, ελευθερία, δικαιοσύνη -προτάγματα του Διαφωτισμού- ως απόρροια της χρήσης της προηγμένης τεχνολογίας. Η ‘ηλεκτρονική πολεοδομία’, που πρότεινε ο Ζενέτος το 1962, ήταν ένα «σύστημα αναρτημένων από καλώδια επιπέδων». Ένας χώρος στον οποίο θα δραστηριοποιείτο ο άνθρωπος και έτσι το φυσικό περιβάλλον θα παρέμενε αναλλοίωτο. Οι δε τηλε-δραστηριότητες θα άφηναν ελεύθερο χρόνο στον άνθρωπο για ψυχαγωγία και εκπαίδευση.[1]

Ο Ζενέτος θεωρούσε ότι «σκοπός της σύγχρονης αρχιτεκτονικής δεν είναι να στήνει μνημεία» και ότι η ιδιωτική κατοικία θα πρέπει να είναι «το πολυτελέστερο προϊόν της κοινωνίας» -άποψη που είχε εκφράσει και ο προοδευτικός Ηλίας Ηλιού το 1937 καθώς έλεγε ότι «το μικροαστικό σπίτι και η εργατική πολυκατοικία» να γίνει το αντικείμενο των αρχιτεκτόνων[2]. Επιπλέον το σπίτι, κατά τον Ζενέτο, πρέπει να έχει υποδομές κατάλληλες για ηλεκτρονική εγκατάσταση καθώς μελλοντικά η εργασία θα γινόταν στο σπίτι.  Η συζήτηση για το ‘ηλεκτρονικό σπίτι’ είχε ξεκινήσει, από την προηγούμενη δεκαετία στις αναπτυγμένες χώρες, όπως αναφέρει ο φουτουριστής συγγραφέας Alvin Toifer. Στα τεχνικά προηγμένα κράτη η τηλε-επικοινωνία[3] και η διάδοση γνώσεων μέσω ηλεκτρονικών υπολογιστών κέρδιζε συνεχώς έδαφος. Η υπάρχουσα «αρχιτεκτονική δεν ήταν η ενδεδειγμένη για εργασία εντός». Ήδη ένας υπολογίσιμος αριθμός επαγγελματιών (όπως πλασιέ, σύμβουλοι επιχειρήσεων, αρχιτέκτονες, δικηγόροι, ερευνητές) χρησιμοποιώντας ηλεκτρονικούς υπολογιστές εργαζόταν στο σπίτι, το οποίο σταδιακά μετατρεπόταν σε ηλεκτρονική μονάδα της κοινωνίας.[4]

Η ‘ηλεκτρονική πολεοδομία’ του Ζενέτου, αφορούσε την δική του ουτοπία. Στην ελληνική ρεαλιστική πραγματικότητα, ο Ζενέτος είχε επίγνωση της τεχνικής και τεχνολογικής ανεπάρκειας της χώρας. Θεωρούσε, όμως, ότι ήταν υποχρέωση των αρχιτεκτόνων να παραστήσουν και να γνωστοποιήσουν στην ελληνική κοινωνία -με έστω «πρωτόγονα μέσα»- τα επιτεύγματα ξένων συναδέλφων του.[5] Αρχιτέκτονες όπως ο Sullivan, ο Jenney στις ΗΠΑ, ο Mackintosh στη Βρετανία και ο Gaudi στην Ισπανία, από τα τέλη του 19ου αιώνα, πειραματίζονταν με τις ιδιότητες του σκυροδέματος, του γυαλιού, του χάλυβα. [6] Ο Ζενέτος μέσα από μια μεγάλη ποικιλία έργων (όπως τα εργοστάσια, οι πολυκατοικίες, ο σταθμός ΚΤΕΛ, το θέατρο Λυκαβηττού)[7] γνωστοποίησε στην Ελλάδα καινοτομίες που εφαρμόζονταν σε μεγαλουπόλεις του εξωτερικού, (εικ. 1, εικ. 2), όπως η εφαρμογή προκατασκευασμένων τμημάτων με δυνατότητα επέκτασης (με προσθήκη οριζόντιων ή κάθετων τμημάτων), οι οριζόντιοι πρόβολοι, οι μεγάλες γυάλινες επιφάνειες.

 Εικ. 1. Οικία Κάουφμαν[8]

                                                                                                                             

                                             Εικ.  Η πρεσβεία των ΗΠΑ στο Δουβλίνο[9]

Ένα από τα υλοποιημένα έργα του Ζενέτου είναι το 1ο Γυμνάσιο και Λύκειο του Αγίου Δημητρίου (1970), (εικ. 3). Πρόκειται για ένα στρογγυλό τριώροφο κτίσμα χωρητικότητας 1.500 μαθητών, το οποίο διαθέτει χτιστές περσίδες ηλιοπροστασίας.  Η μετατόπιση των εσωτερικών διαχωριστικών εξυπηρετεί είτε την ομαδική εργασία  είτε την ατομική. Το κτήριο κατασκευάστηκε με τέτοιον τρόπο ώστε να λειτουργήσει ως συμβατικό σχολείο στην τότε εποχή και διέθετε υποδομές κατάλληλες για ενσωμάτωση της ψηφιακής τεχνολογίας στο μέλλον.[10] Ο Άρης Κωνσταντινίδης, υποστήριζε ότι «η σύγχρονη αρχιτεκτονική ξαναβρίσκει ή ξαναεφευρίσκει κάποιες αιώνιες αλήθειες, και τις εμφανίζει με δικό της τρόπο (κατασκευαστικό τρόπο), μέσα από ένα δικό της φως».[11] Έτσι, το "Στρογγυλό", που φτιάχτηκε με ευτελή υλικά, παρόλο που διαφέρει από τη γραμμική διάταξη των συμβατικών σχολικών κτηρίων καταλήγει να είναι οικείο, αφού ο κύκλος -αρχετυπικό σύμβολο της εκπλήρωσης, της ολότητας χωρίς αρχή και τέλος-[12] διατρέχει την ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής.[13]

Εικ. 3. Πανοραμική άποψη του 1ου Γυμνασίου και Λύκειου του Αγίου Δημητρίου

                                  

ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΟΥ ΖΕΝΕΤΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΝΟΤΙΑ ΚΡΗΤΗ

Ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Πικιώνης το 1946 στην εισήγησή του στην «Αισθητική Επιτροπή της Γενικής Γραμματείας Τουρισμού», είχε επισημάνει ότι «ο χυδαίος ρεαλισμός της εποχής μας εθυσίασε κι επιμένει ακόμη να θυσιάζει τις ανάγκες της εσώτερης ζωής του ανθρώπου εις τα ωφελιμιστικά του ιδεώδη» και η μόνη σχέση του ανθρώπου με τη Φύση ήταν η εκμετάλλευση. Η πρότασή του ήταν «τα κτίσματα, δέον να είναι απλά και ταπεινά, σύμφωνα με την κλίμακα του τοπίου».[14] Ο τουριστικός κλάδος, όμως, στην Ελλάδα αναδείχθηκε σε κερδοφόρο τομέα για τους κατοίκους της ερημωμένης υπαίθρου, η οποία είχε προκύψει από την πληθυσμιακή μετατόπιση στα αστικά κέντρα και την εξωτερική μετανάστευση. Η οικοδόμηση από επιχειρηματίες και ιδιώτες στην επαρχία λειτουργούσε αυτόνομα χωρίς πολεοδομικό σχέδιο εις βάρος του φυσικού και ιστορικού πλούτου.[15]

Τη δεκαετία του ’60 πύκνωσαν οι αντιδράσεις των οικολόγων για τη διατάραξη χερσαίων και θαλάσσιων οικοσυστημάτων, την καταστροφή τοπίων ιδιαίτερου φυσικού κάλλους –μάλιστα  το 1970 ανακηρύχθηκε ως «Ευρωπαϊκό Έτος για την Προστασία της Φύσης»– αλλά και ανθρώπων της διανόησης για την καταστροφή κτισμάτων ιστορικής αξίας.[16] Στην Ελλάδα  εκπονήθηκαν πολεοδομικές και χωροταξικές μελέτες που αφορούσαν την αξιοποίηση και προστασία ιστορικών οικισμών αλλά και τη σωστή χρήση του δημόσιου χώρου.[17]

Ο Ζενέτος το 1966 στην πολεοδομική του μελέτη για την τουριστική αξιοποίηση των περιοχών Πλακιά και την Αγία Γαλήνη της Κρήτης πρότεινε τη λεγόμενη εναέρια αρχιτεκτονική. Οι κτηριακές συνθέσεις επεκτείνονταν οριζοντίως και καθέτως σε πολλά επίπεδα (εικ. 4)[18] προκειμένου να μην επιβαρυνθεί το έδαφος και να μην αλλοιωθεί το φυσικό τοπίο -«το μεταφυσικόν, το ψυχικόν σύμβολον, που αποτελεί δι ημάς η εικών της χλωρίδος αυτής»[19] κατά τον Πικιώνη. Επιπλέον, ο Ζενέτος σχεδίασε ένα σύστημα ανεμογεννητριών αιωρούμενο ανάμεσα στις δυο πλευρές του φαραγγιού, το οποίο θα εξυπηρετούσε τις ενεργειακές ανάγκες της κοινότητας.

 

          

Εικ. 4. Πλακιάς Κρήτης

Ο Φυρνώ-Τζόρνταν αναφέρει στο βιβλίο Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, ότι παρ’ όλο που επικρατούσε η τοπική αρχιτεκτονική παράδοση, οι σύγχρονες τεχνικές εφαρμόζονταν όχι μόνον στην επίσημη αρχιτεκτονική αλλά και στη λαϊκή οικοδομική με συνέπεια τη δημιουργία ενός «παγκόσμιου ρυθμού».[20] Ο ρυθμός της εναέριας αρχιτεκτονικής στην Κρήτη, που θυμίζει τα μοναστήρια του Άθω» κατά τον Φιλιππίδη[21], είναι διεθνής αφού είναι κατάλληλος για οποιοδήποτε τοπίο του "παγκόσμιου χωριού" διαθέτει ήλιο, βράχο, φαράγγι. Όμως, η μη απόδοση της ‘ελληνικότητας’ ή έστω της κρητικής ταυτότητας -η απουσία δηλαδή του φολκλόρ στοιχείου που αναζητούν οι τουρίστες στα ταξίδια τους στο εξωτερικό- δεν συνέβαλε στην τουριστική διαφήμιση της περιοχής και ίσως γι αυτόν τον λόγο δεν εγκρίθηκε η πρωτότυπη και ενδιαφέρουσα πρόταση του Ζενέτου.

ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Η απόδοση της ‘ελληνικότητας’ είχε απασχολήσει και διχάσει τη γενιά του ’30. Μεταπολεμικοί αρχιτέκτονες όπως ο Βαλεντής, ο Βαλσαμάκης, ο Δεκαβάλλας, ο Κραντονέλλης, Βικέλας, όχι μόνον είχαν απαγκιστρωθεί από τον  "ελληνοκεντρισμό" του μεταξικού καθεστώτος (μετά τις θηριωδίες του  ναζισμού και τις εκκαθαρίσεις του σταλινισμού ο εθνικισμός είχε υποχωρήσει στην Ευρώπη) αλλά ήθελαν να προσθέσουν την άποψή τους στους διεθνείς πειραματισμούς ώστε να γίνουν συνδιαμορφωτές του παγκόσμιου ρυθμού.[22]

Ο Ζενέτος θεωρούσε ότι η αρχιτεκτονική, ως σύνθετο πολιτισμικό φαινόμενο, θα συνέβαλε στην επιτάχυνση της διαμόρφωσης νέων κοινωνικών αντιλήψεων και πεποιθήσεων.[23] Όμως, ενώ οι στόχοι της ανθρωπότητας είναι ορατοί σε κάποιους ευφυείς ανθρώπους, δεν είναι εφικτό να προβλεφθούν ή/και να καταγραφούν οι άμεσοι παράγοντες και τα μέσα που θα συμβάλλουν ή/και θα επιταχύνουν την πορεία.[24] Όσον αφορά τη μεταπολεμική Ελλάδα, οι πολιτικές και οικονομικές κρίσεις, (εμφύλιος 1946-49, πολιτικές διώξεις και δολοφονίες, δικτατορία ’67) ήταν οι ανασταλτικοί παράγοντες που δεν επέτρεπαν την ανάπτυξη της χώρας. Επιπλέον η προσκόλληση στα πρότυπα του αρχαίου ένδοξου παρελθόντος αλλά και ο συντηρητισμός της ορθόδοξης εκκλησίας στη βυζαντινή ναοδομία επιβράδυναν τον εκσυγχρονισμό της αρχιτεκτονικής. Το αρχαίο φιλοκαλούμε μετ’ ευτελείας το επέβαλε η ελληνική οικονομία· αλλά το απαιτούσε και η οικολογία. Έτσι, οι αρχιτέκτονες της δεκαετίας του ’60 δεν είχαν την πολυτέλεια να εφαρμόσουν τα μεγαλεπήβολα σχέδια τους στα ήδη πυκνά δομημένα αστικά κέντρα. Περιορίστηκαν σε ‘εξτρεμιστικές’ εφαρμογές μικρής κλίμακας. [25]

Ωστόσο η οικονομική κατάσταση της χώρας είχε βελτιωθεί από την περίοδο της γερμανικής Κατοχής και του Εμφυλίου πολέμου και οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες είχαν αλλάξει στα αστικά κέντρα. Οι πολυκατοικίες του ’30 είχαν εξυπηρετήσει ανάγκες κυρίως των κατώτερων κοινωνικών τάξεων –όπως «η τετραώροφη οικία για φτωχούς πολίτες στην Αλεξάνδρεια των ελληνιστικών χρόνων»[26]. Στη δεκαετία όμως του ’60 οι κάτοικοι των αστικών κέντρων επιζητούσαν τη διαφοροποίηση αλλά και οι επαγγελματίες σύγχρονη στέγη. Έτσι το σπάσιμο του πολυώροφου οικοδομήματος -του λεγόμενου κουτιού- ήταν όχι μόνον πειραματισμός των αρχιτεκτόνων αλλά και απαίτηση των καιρών.

Ο πρωτοπόρος Ζενέτος στην Οικία στο Καβούρι συνδύασε το σπάσιμο του κύβου και την αιθέρια αρχιτεκτονική (εικ. 5). Η Οικία του Ζενέτου καταστράφηκε εν αντιθέσει με την Οικία του Ράιτ, γνωστή και ως «Καταρράκτες» (εικ. 1), που πέρασε στη δικαιοδοσία του κράτους, διατήρησε την αρχική του μορφή και χρήση και έγινε μουσείο, δίνοντας τη δυνατότητα στους επισκέπτες να γνωρίσουν την ιστορία προηγούμενων περιόδων.

Εικ. 5. Οικία στο Καβούρι (1959)

Η ελληνική μοντέρνα τέχνη οριστικοποίησε τη ρήξη της με την ιστορία ωστόσο δεν εξάλειψε τον νεοκλασικισμό, που διατηρεί το προβάδισμα στην επίσημη αρχιτεκτονική. Ο νεο-νεοκλασικισμός, στις σύγχρονες ελληνικές πόλεις εμφανίζεται αφαιρετικός, με μικρότερες διαστάσεις και διακριτικές αναφορές στον κλασικισμό (κίονες, λευκό μάρμαρο), όπως στο κτίριο του Άρειου Πάγου, της Τράπεζας Πίστεως, στην Αμερικάνικη Πρεσβεία. Από τη δεκαετία του ’70 επανήλθε και σε βίλες προαστίων. Παράλληλα, όμως, η παραδοσιακή αρχιτεκτονική, υποστηρικτές της οποίας ήταν ο Πικιώνης και ο Κωνσταντινίδης, παρουσίασε δυναμική από τη δεκαετία του ’70 ως εξωραϊσμένο χωριάτικο στυλ. Ο νεο-παραδοσιακός ρυθμός ενισχύθηκε από την απόφαση της πολιτείας να χαρακτηριστούν οικισμοί «παραδοσιακοί διατηρητέοι», όπως η Ύδρα, η Μύκονος, η Πάτμος και να επιβάλει τον παραδοσιακό ρυθμό στις νέες οικοδομές.[27]

Εθνικιστικοί λόγοι, οικονομικά συμφέροντα,  ενισχύουν και διατηρούν την παρελθοντολογία. Έτσι, λοιπόν, πρωτοπόρα έργα ταλαντούχων δημιουργών, εκτιμώνται ως ιδέες ευφυών ανθρώπων αλλά δεν προβάλλονται και δεν γίνονται αποδεκτά από την ελληνική κοινωνία. Ενδεικτικό της ελληνικής νοοτροπίας αλλά και άγνοιας είναι ότι παλαιότερα υπήρχαν κινητοποιήσεις για την κατεδάφιση του εργοστασίου Φιξ, σχεδιασμένο από τον Ζενέτο το 1957, «ένα λαμπρό δείγμα μιας θαρραλέας πρόγνωσης για το μέλλον»[28]· τελικώς διεσώθη και μεταποιήθηκε σε Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης το 2015. Υπήρξαν, όμως, αντιρρήσεις πρόσφατα για την κατεδάφιση ενός αθηναϊκού απλού κτίσματος, με το σαθρό επιχείρημα ότι σ’ αυτό το κτήριο τη δεκαετία του ’60 είχε γυριστεί η, μέτρια θα λέγαμε, ταινία «Η δε γυνή να φοβάται τον άνδρα».

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Μέσα από τη μελέτη των έργων του Ζενέτου διακρίνουμε τον άρτια καταρτισμένο επιστήμονα που παρακολουθεί τις διεθνείς επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις και που συγχρόνως γνωρίζει τις δυνατότητες και τις παθογένειες της χώρας του.

Κατά τον Mumford, «οι ιδέες που τη μια στιγμή δεν ήταν τίποτε παραπάνω από σκιές γίνονται στέρεα οδόσημα σ’ έναν καλοστρωμένο δρόμο».[29] Τα αρχιτεκτονήματα του Ζενέτου είναι χρήσιμα οδόσημα σε μια κοινωνία που οδεύει στο μέλλον.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ηλιού Φ. Ηλίας, ΚΡΙΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ 1925-1937, εκδ. ΘΕΜΕΛΙΟ, Αθήνα 2005.

Μαργαρίτης Γ., Μαρκέτος Σπ., Μαυρέας Κ. , Ροτζώκος Ν., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, τόμ. Γ, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999.

Παπαγιαννοπούλου Α., Πλάντζος Δ., Σουέρεφ Κ., ΤΕΧΝΕΣ Ι: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ, ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ, τόμ. Α, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999.

Πικιώνης Δ., ΚΕΙΜΕΝΑ, εκδ. ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ, Αθήνα 1985.

Φιλιππίδης Δ., ΤΕΧΝΕΣ Ι: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ, ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ, τόμ. Δ, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2001.

Φυρνώ-Τζόρνταν Ρόμπερτ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ, μτφ. Ηλίας Δημήτρης, εκδ. ΥΠΟΔΟΜΗ, Αθήνα 1981.

Mumford Lewis, ΟΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, μτφ. Βασίλης Τομανάς, εκδ. ΝΗΣΙΔΕΣ, Αθήνα 1998.

Toffler Alvin, ΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΥΜΑ, μτφ. Ερρίκος Μπαρτσινόπουλος, εκδ. ΚΑΚΤΟΣ, Αθήνα 1982.

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

http://www.greekarchitects.gr/

http://www.kathimerini.gr/244281/article/politismos/arxeio-politismoy/stroggylo-to-kleidi-gia-to-sxoleio-toy-mellontos Καθημερινή 05.03.2006.

http://www.tovima.gr/society/article/?aid=530293

http://el.wikipedia.org/wiki/Ουτοπία_και_αρχιτεκτονική (για τις απόψεις του Ζενέτου πάνω στην ηλεκτρονική πολεοδομία).

---

[1]. http://el.wikipedia.org/wiki/Ουτοπία_και_αρχιτεκτονική (για τις απόψεις του Ζενέτου πάνω στην ηλεκτρονική πολεοδομία).

[2]. Ηλιού Φ. Ηλίας, ΚΡΙΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ 1925-1937, εκδ. ΘΕΜΕΛΙΟ, Αθήνα 2005, σ. 109.

[3]. Toffler Alvin Οι εταιρείες Τζένεραλ Μότορς και Χερστ είχαν θέση σε τροχιά γύρω από τη Γη δορυφόρους οι οποίοι συνέλλεγαν και διάχεαν πληροφορίες.

[4]. Toffler Alvin, ΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΥΜΑ, μτφ. Ερρίκος Μπαρτσινόπουλος, εκδ. ΚΑΚΤΟΣ, Αθήνα 1982, σσ. 221-230.

[5]. Φιλιππίδης Δ., ό.π., σ. 198.

[6]. Φυρνώ-Τζόρνταν Ρόμπερτ, σσ. 425-427, 440.

[7]. http://www.tovima.gr/society/article/?aid=530293

[8]. Φυρνώ-Τζόρνταν Ρόμπερτ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ, μτφ. Ηλίας Δημήτρης, εκδ. ΥΠΟΔΟΜΗ, Αθήνα 1981, σ. 427.

[9]. Φυρνώ-Τζόρνταν Ρόμπερτ, ό.π, σ. 440.

[10]. http://www.kathimerini.gr/244281/article/politismos/arxeio-politismoy/stroggylo-to-kleidi-gia-to-sxoleio-toy-mellontos Καθημερινή 05.03.2006.

[11]. Φιλιππίδης Δ., ΤΕΧΝΕΣ Ι: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ, ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ, τόμ. Δ, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2001, σ. 146.

[12]. Παπαγιαννοπούλου Α., Πλάντζος Δ., Σουέρεφ Κ., ΤΕΧΝΕΣ Ι: ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ, ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑΣ, τόμ. Α, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σ. 174.

[13]. Από την αρχαιότητα  έχουν οικοδομηθεί κυκλικά κτήρια, όπως το θέατρο στην Επίδαυρο (4ος αι. π.Χ.), οι ρωμαϊκές ροτόντες, ο θόλος της Άγιας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη (5ος μ.Χ), το "Στρογγύλο" ή "Κυκλόβιο" (το Yedikule) στην Κωνσταντινούπολη αλλά και τα στάδια άθλησης όλων των εποχών.

[14]. Πικιώνης Δ., ΚΕΙΜΕΝΑ, εκδ. ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ, Αθήνα 1985, σ.

[15]. Μαργαρίτης Γ., Μαρκέτος Σπ., Μαυρέας Κ. , Ροτζώκος Ν., ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, τόμ. Γ, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σσ. 321-325.

[16]. Simonnet Dominique, σ. 43.

[17]. Φιλιππίδης Δ., ό.π., σ. 199.

[18]. Φιλιππίδης Δ., ό.π., σ. 205.

[19]. Πικιώνης Δ., ό.π., σ. 142.

[20]. Φυρνώ-Τζόρνταν, ό.π., σσ. 446, 450.

[21]. Φιλιππίδης Δ., ό.π., σ. 205.

[22]. Φιλιππίδης Δ., ό.π., σ. 191-195.

[23]. Φιλιππίδης Δ., ό.π., σ. 198.

[24]. Mumford Lewis, ΟΙ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, μτφ. Βασίλης Τομανάς, εκδ. ΝΗΣΙΔΕΣ, Αθήνα 1998, σ. 164.

[25]. Φιλιππίδης Δ., ό.π., σ. 204.

[26]. Παπαγιαννοπούλου Α., κ.ά. ό.π., σ. 194.

[27]. Φιλιππίδης Δ., ό.π., σσ. 75-81, 150.

[28]. Φιλιππίδης Δ., ό.π., σ. 81.

[29]. Mumford Lewis, σ. 164