Πολιτεία, Πλάτων

Ναυσικά Αλειφέρη, ΕΛΠ 22 

📎μύθος για την Ψυχή:

 https://xronompala.blogspot.com/2012/09/blog-post_7.html

 

 

Ο Πλάτων (427/8-348 π.X.)  έζησε στην περίοδο κατά την οποία η Αθηναϊκή πολιτεία ήταν σε οικονομική και ηθική παρακμή. Η δε επιθυμία της μακεδονικής ηγεμονίας για εξάπλωση και κυριαρχία στον ελλαδικό χώρο ήταν έκδηλη απειλώντας με αφανισμό τις πόλεις-κράτη αλλά και τα προνόμια της αριστοκρατίας, μέλος της οποίας ήταν ο Πλάτων. Παράλληλα με τα πολιτειακά και στρατιωτικά θέματα, οι φιλόσοφοι ανταποκρινόμενοι στις απαιτήσεις της κοινωνίας ασχολήθηκαν με τον ίδιον τον άνθρωπο (με τη φράση αναφοράς του Πρωταγόρα: «πάντων χρημάτων μέτρον ο άνθρωπος»)· προσπάθησαν να προσδιορίσουν τους ρυθμιστικούς νόμους που διέπουν τις ανθρώπινες σχέσεις, διαμορφώνοντας έτσι την Ανθρωποκεντρική περίοδο (μέσα 5ου-322 π.Χ.)

 

Οι αρετές της πλατωνικής δίκαιης πόλης

Κατά τη σωκρατική άποψη «η αρετή είναι γνώση» και οι ηθικές έννοιες (όπως φιλία, οσιότης, δικαιοσύνη, ανδρεία, σοφία, σωφροσύνη) περιλαμβάνονται στη μία αρετή. Ο Πλάτων αφού αποκάλεσε Ιδέες τα πρότυπα των αφηρημένων ηθικών εννοιών τα τοποθέτησε σε έναν υπερβατικό άχρονο, αιώνιο, σταθερό πεδίο. Έτσι,  αναγάγοντας τις Ιδέες-αξίες σε μια απόλυτη αληθινή εξω-πραγματικότητα, τους απέδωσε ιδιότητες –όπως σταθερότητα, καθολικότητα, αιωνιότητα– ίδιες με αυτές των φυσικών ρυθμιστικών νόμων· τους οποίους οι Σοφιστές θεωρούσαν πανίσχυρους με κύρος, αντιθέτως ευμετάβλητους και εφήμερους τους θεσπισμένους κοινωνικούς νόμους –προϊόντα ανθρώπινης σκέψης δίχως αξία.[1]

Σύμφωνα με την άποψη του Πλάτωνα, όπως αυτή δηλώνεται μέσω του Σωκράτη, η πόλη είναι αγαθή όταν διαθέτει τις τέσσερις αρετές: σοφή τ’ εστί και ανδρεία και σώφρων και δικαία (427e 6). Η κάθε αρετή είναι ηθική κατάσταση, προϊόν εσωτερικής διεργασίας. Έτσι λοιπόν,  η σοφία είναι η επιστήμη που αν κατέχουν οι άνθρωποι είναι σε θέση να κρίνουν σωστά (ευ βουλεύονται, 428b 8). Ο θαρραλέος άνθρωπος που κατέχει την ανδρεία δρα με ορθότητα και σύμφωνα με τους νόμους (430b 3). Η σωφροσύνη βοηθά τον άνθρωπο να είναι εγκρατής και να παρουσιάσει την καλύτερη έκφραση του εαυτού (το κρείττω αυτού 430e 11). Αν δεν καταφέρει ο άνθρωπος να κατακτήσει τη σωφροσύνη παραμένει δούλος των αρχέγονων ενστίκτων του –της επιβίωσης και της αναπαραγωγής. Όποιος κατέχει τις τρεις αρετές –σύμφωνα με το σωκρατικό αξίωμα: «η ενότητα των αρετών»[2]– κατέχει την τέλεια αρετή, τη δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη είναι η δύναμη του ανθρώπου να ασχολείται με τις δικές του υποχρεώσεις και μόνον· ενώ η μεταβολή και η πολυπραγμοσύνη είναι όλεθρος για την πόλη (434b 7). Η ανθρώπινη ηθική συμπεριφορά (καλή ή κακή) διαμορφώνει την πόλη· αν οι πολίτες είναι άριστοι είναι και η πόλη.[3]

Ο καθορισμός των αρετών παρήγε και κοινωνική διαστρωμάτωση, η οποία ανταποκρινόταν στις επιδιώξεις της πόλης-κράτους προκειμένου να υπάρχει ως πολιτειακή οντότητα: αυτάρκεια, ελευθερία, αυτονομία.[4] Έτσι, στην κατώτερη τάξη είναι οι παραγωγοί (δυνάμει σώφρονες), οι ανδρείοι είναι οι φύλακες της πόλης ενώ οι δίκαιοι άνθρωποι που κατέχουν όλες τις αρετές είναι οι άρχοντες.[5]

Ψυχικός πλατωνικός διαχωρισμός

Οι αρχαίοι στοχαστές πίστευαν ότι η ψυχή είναι η οντότητα που προσδίδει την ιδιότητα της ζωής στον οργανισμό και μάλιστα ο Θαλής έδωσε ιδιότητα στην ίδια την ψυχή: κινητικόν τι. (Αριστοτέλης, Περί ψυχής Α3.405a19-21). Ένα από τα φιλοσοφικά ερωτήματα σχετικά με την ψυχή ήταν: ποιά η σχέση της ψυχής με το σώμα; Ο Πλάτων θεωρούσε ότι η ψυχή είναι νοητή οντότητα αντίθετη της σωματικής ουσίας· υιοθετώντας,  μάλιστα, τη δοξασία περί μετενσαρκώσεων[6] υποστήριζε ότι η ψυχή είναι αθάνατη και γνώριζε πριν ενσαρκωθεί.[7] Σύμφωνα με τον Αναξαγόρα η γνώση συσσωρεύεται στη μνήμη. Ο Πλάτων φαίνεται να συμφωνεί με την άποψή του διαφοροποιήθηκε, όμως, αφού υποστήριζε ότι η γνωσιολογική πηγή δεν είναι οι αισθήσεις αλλά οι νοητικές Ιδέες που εγγράφουν τη Γνώση στην ψυχή. Έτσι λοιπόν, η νόηση μπορούσε  να συλλάβει την υφή του αντικειμενικού κόσμου των άπειρων Ιδεών –αξιών, μαθηματικών εννοιών, οργανισμών· το δε σώμα τις υποκειμενικές αισθητές καταστάσεις και πράγματα. 

Οι πιο πάνω εικασίες, δοξασίες ανήκουν στη μετα-φυσική σφαίρα. Πρακτικά πια, στην πλατωνική προτεινόμενη πόλη ο άνθρωπος ως βιολογικό ον πρέπει να θυμηθεί τις αναμνήσεις (=τη μάθηση των μορφών και των ιδεών). Αρωγός στην προσπάθεια αυτή είναι η πολιτεία, που μέσω της εκπαίδευσης, συμβάλει στην αποκάλυψη της έμφυτης κλίσης (της αληθινής ψυχής).  Χωρίς ο Πλάτων να προσδιορίζει το καταλληλότερο παιδαγωγικό πρόγραμμα, προτείνει διάφορα γνωστικά αντικείμενα ως αναγκαία, με κυριότερο τα Μαθηματικά[8]. Από την απόδοση στη μαθηματική επιστήμη κρίνεται η μελλοντική κατάταξη των μαθητών στην κοινωνία. Οι πρώτοι που θα σταματούν την εκπαίδευση θα ανήκουν στην παραγωγική τάξη, οι επόμενοι στη στρατιωτική και όσοι συνεχίζουν, και μάλιστα δια βίου, την εκπαίδευση θα αποκαλούνται φιλόσοφοι και δικαιωματικά θα αναλαμβάνουν τη διακυβέρνηση της πόλης. Έτσι επιτυγχάνονται δύο στόχοι:  κατά το «έκαστος καθ’ ω ετάχθη» ωφελείται το κοινωνικό σύνολο· από την ισόβια παραμονή σε συγκεκριμένη κοινωνική τάξη (εφ’ όσον η ψυχή κατέχει τη γνώση έχει δικαίωμα αυτοδιάθεσης) προκύπτει σταθερότητα.[9]  

Ο Πλάτων προχώρησε σε τριμερή ψυχικό διαχωρισμό που αντιστοίχισε σε τμήματα του σώματος αλλά και σε κάθε κοινωνική τάξη με την αρετή της. Έτσι έχουμε: α) το λογιστικόν: νους-δικαιοσύνη-άρχοντες β) το θυμοειδές: καρδιά-ανδρεία-φύλακες γ) το επιθυμητικό: εντόσθια+γεννητικά όργανα-σωφροσύνη-παραγωγοί. Η ψυχή ωφελείται όταν ο νους/λογιστικό (το μικρότερο ψυχικό μέρος) υποστηρίζεται από το θυμοειδές, τον «φυσικό επίκουρο του λογικού» (441a) ενώ το επιθυμητικόν (το μεγαλύτερο ψυχικό τμήμα) οφείλει να μη στασιάζει. Επομένως, η ψυχή κατακτά τη μία αρετή, και χαρακτηρίζεται δίκαιη όταν το κάθε τμήμα του «εγώ» αυτοκυριαρχείται, κάνει ορθά τη δουλειά του, δρα με σοφία, ενώ ο νους (η έδρα της ψυχής) παραμένει «αυτοκυβέρνητος και αιώνιος» (άποψη του Αναξαγόρα).[10]

 Ψυχο-λογικά, λοιπόν, και κατ’ αντιστοιχία οι λίγοι –που έχουν τη φυσική προδιάθεση, έλαβαν άριστη παιδεία, συνεχίζουν δια βίου την εκπαίδευση μελετώντας φιλοσοφία και επομένως σημειώνουν γνωσιολογική πρόοδο– είναι η ρυθμιστική αρχή, ο νους της κοσμικής τάξης.

Δίκαιοι άνθρωποι δίκαιη πόλη

Στο ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο που έζησε ο Πλάτων οι παραγωγικές δυνάμεις δεν πρόσφεραν τον καλύτερο εαυτό τους στην κοινωνία καθώς η συντήρησή τους από δημόσιους πόρους, ήταν ανασταλτικός παράγων για την  αξιοποίηση της τεχνολογίας και για την εύρεση κινήτρου για δημιουργία, με αποτέλεσμα  σταδιακά να χάνουν το προνόμιο της συμμετοχής στον δήμο. Ενώ η αριστοκρατία διατηρώντας τα παραδοσιακά αγαθά της (γαιοκτησία και στρατιωτική δύναμη) απολάμβανε την πολιτική ισχύ και τη συμμετοχή της στην απονομή δικαιοσύνης. Προέκυπτε, λοιπόν, ότι το δημοκρατικό πολίτευμα απέτυχε να συμφιλιώσει την κοινωνία. Από την άλλη πλευρά, η ήττα της Σπάρτης από τη Θήβα το 371 π.Χ. έθεσε σε αμφισβήτηση το μεικτό πολίτευμα που είχε θεωρηθεί ένας από τους παράγοντες που κατέστησαν τη Σπάρτη νικήτρια στον Πελοποννησιακό Πόλεμο (431-403 π.Χ.). Επιπλέον, γεγονότα όπως η Τυραννία των τριάκοντα (404 π.Χ.), η καταδίκη του Σωκράτη (399 π.Χ.) οδήγησαν την κοινωνία σε κρίση (χάος, ανορθολογικότητα) με την κοινωνική ομαλότητα να είναι ζητούμενο. Τα  ερωτήματα, μεταξύ άλλων πολλών, ήταν «ποιά είναι η δίκαιη πολιτεία;», «ποιό είναι το καταλληλότερο πολίτευμα;» –πάντα με το βλέμμα στραμμένο στην ευδαιμονία.[11]

Ο Πλάτων απάντησε στους προβληματισμούς γεφυρώνοντας τη φιλοσοφία με την πολιτική τέχνη: αφού οι Ιδέες έχουν δική τους οντολογική υπόσταση και είναι οι αιτίες των αισθητών, ο άνθρωπος με βάση τις Ιδέες μπορεί να κρίνει ορθά τις αισθητές καταστάσεις.[12]  Με άλλα λόγια, η ψυχή έπρεπε να ενθυμηθεί την αμετάβλητη Ιδέα-δικαιοσύνη (το «είδωλο της δικαιοσύνης» 443c 4), να τη "γειώσει" και με βάση αυτή να ζει με νόμους καθολικούς, σταθερούς, αιώνιους. Είναι η λύση στην αντίφαση (φύση-νόμος) που διαπίστωναν οι Σοφιστές και  θεωρούσαν αξεπέραστο σκόπελο.

Στον πλατωνικό στοχασμό η ψυχή έχει ίδιες ποιότητες με την πόλη. Όπως λοιπόν, η ψυχή χαρακτηρίζεται δίκαιη όταν η μία αρετή (η μία ηθική συνείδηση) έχει κατακτηθεί, έτσι και στην άριστη νοούμενη ως κοινωνικό σώμα πόλη, «το σωφρονείν» (431e 7) θα πρέπει να χαρακτηρίζει άρχοντες και αρχομένους. Συνεπώς, «τα καλά επιτηδεύματα» (444d 4) οδηγούν στην  αρετή  που δημιουργεί αρμονία και αναδεικνύεται σε δύναμη που επιφέρει: «κάλλος και ευεξία ψυχής» (444e). Επιπλέον, για να διασφαλιστεί και να διατηρηθεί η μία αρετή  το κατάλληλο πολίτευμα είναι η βασιλεία ενός, ή η αριστοκρατία (445d 6).

Φιλόσοφοι όπως ο Εμπεδοκλής, ο Σωκράτης υποστήριζαν ότι η ψυχή ως φυλακισμένη στο σώμα είναι δυστυχισμένη. Ο Πλάτων έδωσε μιαν άλλη παράμετρο στο θέμα: ο άνθρωπος μπορεί με τη φιλοσοφική άσκηση να επιβληθεί στις σωματικές ηδονές-δεσμά, να θεαθεί την τέταρτη αρετή και έτσι πλησιάζοντας την ύψιστη ιδέα του Αγαθού (τον θεό) να ευτυχήσει.[13]

Συμπεράσματα

Ο Πλάτων εμφανίζεται ως θεματοφύλακας της φιλοσοφικής παράδοσης αλλά και της προφορικής αφού χρησιμοποίησε τον μύθο. Βέβαια διαπιστώνουμε ότι από τον πλατωνικό πρωτότυπο μύθο των Ιδεών απουσιάζουν τα "μαγικά" προϊόντα αφού οι νοητικές οντότητες (λ.χ. δικαιοσύνη, σοφία) έχουν ορθολογική ταυτότητα.

Στην Ιστορία της Φιλοσοφίας εξετάζεται η παρουσία του συστηματικού φιλόσοφου στη σύγχρονή του φιλοσοφική συζήτηση και η ικανότητά του να αντιλαμβάνεται, να απαντά σε ερωτήματα της κοινωνίας στην οποία είναι μέλος. Ο Πλάτων είναι σύγχρονος με την εποχή του, αφού η Πολιτεία πραγματεύεται τη «δικαιοσύνη», φλέγον ζήτημα της εποχής και παράλληλα απαντά σε ηθικά, πολιτειακά, μεταφυσικά ζητήματα. Επιπλέον, το έργο έχει ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα και οικουμενική ισχύ αφού ασχολείται με την ουσία του ανθρώπινου όντος, την ψυχή.

---

[1]. Κάλφας Β., 2008, σσ. 95, 121· Vegeti, 2003, σ. 163· Κουκουζέλη Α., 2000, σσ. 111,114-6.

[2]. Κουκουζέλη Α., 2000, σ. 115.

[3]. Δήμας Π., 2000, σ. 131.

[4]. Μαστραπάς Α., 2002, τ. Α΄, σ. 84.

[5]. Δήμας Π., 2000, σ. 153.

[6]. Δοξασία της μυστικιστικής πυθαγόρειας θεωρίας. Ο Πλάτων συμπλήρωσε ότι όταν  η ψυχή εγκαταλείπει το σώμα μεταβαίνει στο πεδίο των Ιδεών, όπου έχει πρόσβαση στην απόλυτη Γνώση, η οποία στην επόμενη μετενσάρκωση βρίσκεται σε λανθάνουσα μορφή. Βλ. Vegeti, 2003, σ. 62· Κάλφας Β., 2008, σ. 53.

[7]. Καραμανώλης, 2017,  σσ. 332-3, 442.

[8]. Ο Πλάτων πίστευε ότι ο άνθρωπος που ήταν σε θέση να  σκεφτεί με μαθηματική αυστηρότητα και συνέπεια, να δομήσει ένα σύστημα αποφάνσεων με απόλυτο βαθμό αλήθειας, να μεταβεί από τα αξιώματα σε θεωρήματα, ήταν σε θέση «να εξάγει ένα απόλυτο πρότυπο αλλά και να θέσει γενικούς κανόνες» και στη φιλοσοφία. Βλ. Κάλφας Β., 2008, σ. 130· Κουκουζέλη Α., σ. 115·  Vegeti, 2003, σ. 163.

[9]. Vegeti, 2003, σσ. 53, 62· Κάλφας Β., 2008, σ. 111· Δήμας Π., 2000,  σσ. 153-154.

[10]. Δήμας Π., 2000, σσ. 69, 152-53, 155· Vegeti, 2003, σ. 171.

[11]. Vegeti, 2003, σ. 71· Κάλφας, 2008, σ. 114.

[12]. Vegeti, 2003, σ. 166· Δήμας Π., 2000, σ. 133.

[13]. Δήμας Π., 2000,  σ. 67· Κουκουζέλη Α., 2000, σ. 117· Κάλφας Β., 2008, σσ. 123-124.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Δήμας, Π., «Η φιλοσοφία του Πλάτωνα» στο: Σ. Βιρβιδάκης και Κ. Ιεροδιακόνου (επμλ.), Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη, τ. Α΄, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000.

Καλογεράκος Ι., Θανασάς Π., «Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι», στο:  Σ. Βιρβιδάκης και Κ. Ιεροδιακόνου (επμλ.), Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη, τ. Α΄, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000.

Κάλφας, Β. και Ζωγραφίδης, Γ., Αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι, εκδ. ΙΝΣ, Θεσσαλονίκη 2008.

Καραμανώλης Γ., «Ψυχή, νους και σώμα», στο: του ιδίου (επμλ.), Εισαγωγή στην αρχαία φιλοσοφία, εκδ. Π.Ε.Κ., Ηράκλειο Κρήτης/Αθήνα 2017.

Κουκουζέλη Α. , «Φιλοσοφία και Επιστήμη», στο: Γιαννόπουλος Ιω. , Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό , τ. Β΄,  εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000.

Μαστραπάς, Α., στο: Βερέμης Θ., κ.ά.,  Ελληνική Ιστορία, τ. Α΄, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2002.

Πλάτων, Πολιτεία, μτφ. Σκουτερόπουλος Μ.Ν., εκδ. Πόλις, Αθήνα 2002.

Vegeti, M., Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μτφ. Δημητρακόπουλος Γ., εκδ. Τραυλός, Αθήνα 2003 (2000).