Η "παγίδα" του Θουκυδίδη

Αποδομώντας την Παγίδα του Θουκυδίδη

Αθανάσιος Πλατιάς - Βασίλειος Τρίγκας

Αθήνα 2023

[...]

Η παραχάραξη του έργου του Θουκυδίδη έχει μακρά ιστορία. Υποστηρίζουμε ότι κανένα άλλο κλασικό κείμενο διεθνών σχέσεων ‒που μάλιστα έχει τραβήξει την προσοχή σημαντικών ηγετών όπως για παράδειγμα ο σημερινός Πρόεδρος της Κίνας Σι Τζινπίνγκ και ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα‒ δεν έχει διαβαστεί τόσο μεροληπτικά και δεν έχει παρουσιαστεί τόσο επιλεκτικά και με τέτοια συχνότητα όσο η Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου του Θουκυδίδη. Το έργο του Θουκυδίδη, αν και μνημονεύεται εκτενώς, δυστυχώς δεν διαβάζεται προσεκτικά. […] Συχνά δε, ο  Θουκυδίδης γίνεται το εύκολο θύμα της επιβεβαιωτικής μεροληψίας ‒ της τάσης δηλαδή να εστιάζουμε σε κάτι μονόπλευρα και να αντλούμε πληροφορίες επιλεκτικά με τρόπο που απλά να επιβεβαιώνει τα επιχειρήματά μας. Δεν είναι λίγοι λοιπόν οι σύγχρονοι αναλυτές που έχουν συχνά απομονώσει επιλεκτικά αποσπάσματα του έργου του Θουκυδίδη για να τα ερμηνεύσουν μέσα από το πρίσμα των αναγκών της εποχής τους. (σελ. 22-23)

[…]

Ο Γκράχαμ Άλισον ανήκει σε αυτή την κατηγορία των αναλυτών που έχουν χρησιμοποιήσει επιλεκτικά και έχουν παρερμηνεύσει το έργο του αρχαίου ιστορικού οδηγώντας τους αναγνώστες τους, μεταξύ αυτών και πολιτικών που κατέχουν θέσεις ευθύνης, σε λανθασμένους και επικίνδυνους παραλληλισμούς μεταξύ του Πελοποννησιακού Πολέμου και των σύγχρονων σινο-αμερικανικών σχέσεων. Σύμφωνα με τον Άλισον, η «παγίδα» του Θουκυδίδη καθιστά τον πόλεμο μεταξύ Κίνας και ΗΠΑ εξαιρετικά πιθανό όχι γιατί οι δύο αντίπαλοι τον επιζητούν συνειδητά αλλά επειδή αναπτύσσεται μεταξύ τους μια ανεξέλεγκτη δυναμική που οδηγεί στην «απώλεια του ελέγχου», εν συνεχεία στην «ακούσια κλιμάκωση» και τελικά στην τραγική πολεμική σύγκρουση. (σ. 24)

[…]

Η ακούσια κλιμάκωση βρίσκεται το επίκεντρο της «παγίδας του Θουκυδίδη» του Γκράχαμ Άλισον. Ο υποτιθέμενος αιτιολογικός μηχανισμός είναι εύκολα κατανοητός: αμφότερες οι πλευρές επιθυμούν να αποφύγουν τον πόλεμο αλλά κατά τραγικό τρόπο αδυνατούν να το κάνουν. Καθώς η πρωτοκαθεδρία του συστήματος αλλάζει με την ισχύ να μετατοπίζεται από τον κυρίαρχο ηγεμόνα στον αναδυόμενο ηγεμόνα, ο πόλεμος ξεσπά αναπόφευκτα παρόλο που τα αντίπαλα κράτη λαμβάνουν όλες τις προφυλάξεις για τον αποτρέψουν. Η βάση αυτή της απόλυτα δομικής ερμηνείας, σύμφωνα με τον Άλισον, εντοπίζεται στην παράγραφο 23 του πρώτου βιβλίου της Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου η οποία αναφέρει: «Η πραγματική, βέβαια, αλλά ανομολόγητη αιτία ήταν, καθώς νομίζω, το ότι η μεγάλη ανάπτυξη της Αθήνας φόβισε τους Λακεδαιμονίους και τους ανάγκασε να πολεμήσουν».* Ωστόσο, στη μετάφραση στην οποία παραπέμπει ο Άλισον, αυτή του Crawley, το εν λόγω πασίγνωστο απόσπασμα έχει αποδοθεί ανακριβώς ως, «η άνοδος της Αθήνας και ο φόβος που αυτή προκάλεσε στη Σπάρτη κατέστησαν αυτόν τον πόλεμο αναπόφευκτο». Η μετάφραση αυτή οδηγεί συνεπώς σε παρερμηνείες. Αξίζει σε αυτό το σημείο να αναφερθεί ότι η πρώτη αγγλική μετάφραση της Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου από τον πολιτικό φιλόσοφο Τόμας Χομπς, το 1634, βρίσκεται πολύ εγγύτερα στο αρχαίο κείμενο αποδίδοντας την αρχαία λέξη «αναγκάσαι» με τον όρο «necessity», αντί για τον όρο «inevitability» (αναπόφευκτο) που χρησιμοποίησε ο μεταφραστής που επέλεξε ο Άλισον. Το αναπόφευκτο παραπέμπει σε μηχανιστικά και ντετερμινιστικά αποτελέσματα, όπου ο ανθρώπινος παράγοντας (human agency) δεν έχει ουδεμία παρεμβολή και οι ηγέτες αποτελούν τραγικές φιγούρες ανίκανες να αλλάξουν τη ροή των γεγονότων. Αντιθέτως η λέξη «ανάγκη» παραπέμπει σε δράση αλλά αυτό από μόνο του δεν καθορίζει αυτόματα το είδος της δράσης. Έτσι προκύπτει η σημασία της στρατηγικής επιλογής. (σ. 37, 38)

[…]

Η δική μας ερμηνεία διαφέρει ριζικά από αυτή του Άλισον και όσων άλλων αναλυτών κινούνται στο ίδιο μήκος κύματος με την ερμηνεία του. Υποστηρίζουμε ότι ο Πελοποννησιακός Πόλεμος δεν ήταν αποτέλεσμα απρόσωπων συστημικών πιέσεων, ακούσιων επιλογών και «υπνοβασίας». Αντίθετα, θεωρούμε ότι ήταν συνέπεια προσεκτικά μελετημένων αποφάσεων οι οποίες ελήφθησαν από τις ηγεσίες των μεγάλων δυνάμεων της εποχής που είχαν αντικρουόμενους πολιτικούς στόχους. Ως εκ τούτου, στο πλαίσιο πάντα των περιορισμών που θέτει το διεθνές σύστημα στη συμπεριφορά των κρατών, ο Θουκυδίδης δίνει πρωτεύοντα ρόλο στην ηγεσία και στις στρατηγικές επιλογές αυτών των ηγετών. Αυτό επιτρέπει στον Θουκυδίδη να χρησιμοποιήσει το έργο του για να διδάξει την τέχνη της πολιτικής ‒σε όσους αναγνώστες κάνουν τον κόπο να τον διαβάσουν προσεκτικά‒ και να αναδείξει μέσα από την Ιστορία του τη σωφροσύνη ως τη σπουδαιότερη πολιτική αρετή: τη στρατηγική πυξίδα που πρέπει να διέπει τον προσανατολισμό των ηγετών. (σ. 26)

[…]

Παρότι ο Θουκυδίδης θεωρείται ως ο πρώτος στοχαστής που με το έργο του ανέδειξε τη σημασία του διεθνούς συστήματος στις διακρατικές σχέσεις, η θεωρία του αναφορικά με τα αίτια των πολέμων και την ηγεμονική μετάβαση (hegemonic transition) είναι σύνθετη και πολυπαραγοντική παρά αμιγώς συστημική. Ο Αθηναίος ιστορικός, λοιπόν, δεν είναι όπως τον παρουσιάζει ο Άλισον. Δεν είναι, δηλαδή, ένας τυπικός δομικός ντετερμινιστής που εστιάζει μονοδιάστατα στην ανάλυση του διεθνούς συστήματος. Είναι ένας σύνθετος ρεαλιστής (complex realist) που εξετάζει και τα τρία επίπεδα ανάλυσης των διακρατικών σχέσεων δηλαδή, το διεθνές σύστημα, τις εσωτερικές δομές μιας πολιτείας, και την ηγεσία της. Αντιλαμβάνεται έτσι ότι η μορφή του πολιτεύματος, η ιστορική εμπειρία, η πολιτική κουλτούρα και η εσωτερική πολιτική αποτελούν σημαντικές μεταβλητές που αλληλεπιδρούν δυναμικά με τη δομή του διεθνούς συστήματος, οδηγώντας εν τέλει σε στρατηγικές επιλογές μέσω κρίσιμων αποφάσεων από την πολιτική ηγεσία. (σ. 26)

 

Ο άνθρωπος που κατακτά δραστήρια...

 

...το αντικείμενο της ερωτικής του επιθυμίας, δείχνει συνήθως την ίδια δραστηριότητα και την ίδια επιμονή στην επιδίωξη

Η οικονομική ιδιοφυΐα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, αρθρόγραφος Δρ. Γιώργος Σ. Ατσαλάκης

 

https://hania.news/2022/06/10

 ....................

Με έναν τρόπο που μόνο η ανθρώπινη μεγαλοφυία, στρατηγική σκέψη και φιλοσοφική βάση θα μπορούσαν να επιτύχουν, η εκστρατεία τροφοδοτούνταν από τις ίδιες τις νίκες της: πολλοί από τους νικημένους ηγέτες έγιναν την επόμενη μέρα σύμμαχοί του, τοπικές κοινωνίες τον υποδέχτηκαν ως ελευθερωτή, αποκαθιστούσε ιερούς ναούς, ενστερνιζόταν ξένες θρησκείες και ίδρυε αυτόνομα συστήματα διακυβέρνησης. Ο τίτλος «Μέγας» που αποδόθηκε στον Αλέξανδρο δεν ήταν αποτέλεσμα τυχαίο. Οι ενέργειές του αποτελούσαν την υλοποίηση μιας ευρείας κοσμοθεωρίας και βαθιάς φιλοσοφίας, που τον καθιστούσαν περισσότερο απελευθερωτή παρά κατακτητή.

Ενώ οι λεπτομερείς περιγραφές των οικονομικών στρατηγικών του είναι λιγότερο τεκμηριωμένες από τις στρατιωτικές κατακτήσεις του, αρκετές βασικές πτυχές απεικονίζουν την προσέγγισή του για τη χρηματοδότηση της επέκτασης της αυτοκρατορίας του και τη διασφάλιση της βιωσιμότητάς της.

Το εν γένει βασικό πρόβλημα της οικονομίας είναι: Πως μπορώ να ικανοποιήσω απεριόριστες απαιτήσεις με περιορισμένους πόρους.

Εκείνη την εποχή ο κόσμος για να αυξήσει τον πλούτο των εθνών, κυβερνιόταν από τη θεωρία που αργότερα έγινε γνωστή ως Μερκαντιλισμός. Σύμφωνα με αυτό το σύστημα, οι οικονομίες προσπαθούσαν απεγνωσμένα να συσσωρεύσουν όσο περισσότερο χρυσό μπορούσαν. Είτε εξάγοντας περισσότερα προϊόντα από όσα εισήγαγαν, είτε εξορύσσοντας μεγαλύτερο μέρος εντός των συνόρων τους, είτε δημιουργώντας αποικίες ή κατακτώντας πλούτο μέσω εχθρικών συγκρούσεων με άλλες χώρες.

Λίγο πολύ ήταν ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος, αν κάποιος ή κάποια χώρα γινόταν πλουσιότερη, ήταν επειδή κάποιος άλλος γινόταν φτωχότερος και ο μερκαντιλισμός αντανακλούσε τέλεια αυτή την πραγματικότητα.

Ο Μέγας Αλέξανδρος από πολύ νωρίς κατάλαβε ότι ο πλούτος εκτός από το να προέλθει από την καλλιέργια και την εξόρυξη, μπορεί να δημιουργηθεί με μαζικό τρόπο. Αυτή ήταν μια ευκαιρία για όλους τους ανθρώπους της αυτοκρατορίας να βγούν από την φτώχια.

Αντί λοιπόν να μεταφέρει τον χρυσό από τις κατακτήσεις του, πίσω στην Ελλάδα, να τον κρύψει στα υπόγεια όπως γινόταν μέχρι τότε από τους κατακτητές, τον χρησιμοποίησε για να χρηματοδοτήσει την ανέγερση περίπου 70 πόλεων και την παραγωγή όπλων κλπ. Με τον χρυσό και το ασήμι, «έκοβε» νομίσματα και τα διέθετε στις αγορές. Μια κίνηση που αντιστοιχούσε σήμερα με την ίδρυση εργοταξίων μαζικής κατασκευής/παραγωγής. Για πρώτη φορά, ο πλούτος δεν καλλιεργήθηκε ούτε εξορύχθηκε αλλά δημιουργήθηκε μαζικά. Η μαζική παραγωγή εξοπλισμού για τον στρατό και οι κατασκευές έδωσαν ώθηση στις οικονομίες που κατέκτησε.

Ουσιαστικά εφάρμοσε την θεωρία του Άνταμ Σμιθ που γράφηκε περίπου 2.000 έτη μετά, στο έργο του ο «Πλούτος των Εθνών» το 1776, πού ήταν ο προάγγελος των σύγχρονων οικονομικών. Ο Σμιθ δίδαξε ότι το αίτιο αύξησης του εθνικού πλούτου είναι η εργασία παρά η ποσότητα του χρυσού και του αργύρου. Εξήγησε το πώς το λελογισμένο ατομικό συμφέρον και ο ανταγωνισμός μπορεί να οδηγήσει σε οικονομική ευημερία. Ο Άνταμ Σμιθ ισχυριζόταν ότι όπου υπάρχει μεγάλη περιουσία, υπάρχει μεγάλη ανισότητα.

Ο Μέγας Αλέξανδρος διένειμε συνεχώς όλο τον πλούτο που κατακτούσε είτε από τους Πέρσες είτε από τους Ινδούς κλπ., για να μειώσει την οικονομική ανισότητα της εποχής, πράγμα το οποίο βοήθησε στην εμφάνιση πολλών επιχειρήσεων και στην ανάπτυξη του εμπορίου. Η αυτοκρατορία είχε έσοδα από την ανάπτυξη της οικονομίας (φόροι επιτηδεύματος, φόροι τελωνείων κλπ) που δημιουργήθηκε από την αύξηση της κυκλοφορίας του χρήματος.

Κατανόησε ότι η παραγωγή ήταν το σημαντικότερο τμήμα της οικονομίας και κατέβαλε προσπάθειες να την κάνει πιο αποτελεσματική, ώστε να μπορεί να δημιουργηθεί περισσότερος πλούτος από την παραγωγή πρώτων υλών και προϊόντων. Αυτό επιτεύχθηκε και μέσω της καλλιέργεια γης από τους αγρότες και όχι πλέον από τους τότε φεουδάρχες.

Ο Αλέξανδρος κατανόησε τη σημασία μιας σταθερής και ενοποιημένης οικονομίας σε όλη την τεράστια αυτοκρατορία του. Εισήγαγε ένα κοινό νόμισμα, την ασημένια δραχμή, το οποίο διευκόλυνε το εμπόριο σε όλη την αυτοκρατορία και βοήθησε στην ολοκλήρωση των οικονομιών των κατακτημένων περιοχών. Αυτή η τυποποίηση των νομισμάτων υπό την κυριαρχία του όχι μόνο βοήθησε στη διαχείριση της οικονομίας της αυτοκρατορίας, αλλά και στην προώθηση του εμπορίου και της οικονομικής σταθερότητας.

Αυτή η ομοιομορφία στο νόμισμα ήταν μια πρωτοποριακή κίνηση προς τη δημιουργία ενός κεντρικού οικονομικού πλαισίου, επιτρέποντας ευκολότερες διαδικασίες συναλλαγών, μειώνοντας την πολυπλοκότητα του εμπορίου που υπήρχε λόγω της χρήσης πολλαπλών τοπικών νομισμάτων και ενισχύοντας την οικονομική διαφάνεια. Η εφαρμογή της αργυρής δραχμής ως πρότυπου νομίσματος συνέβαλε σημαντικά στη διαχείριση της τεράστιας οικονομίας της αυτοκρατορίας. Παρείχε ένα αξιόπιστο και συνεπές μέσο ανταλλαγής, το οποίο ήταν ζωτικής σημασίας για την αποτελεσματική λειτουργία των αγορών, την πληρωμή των στρατιωτών και τη συλλογή φόρων και φόρων από τα διάφορα μέρη της αυτοκρατορίας.

Επιπλέον, αυτή η κίνηση προς την οικονομική τυποποίηση υπό την κυριαρχία του Αλεξάνδρου διαδραμάτισε ζωτικό ρόλο στην προώθηση του εμπορίου και της οικονομικής σταθερότητας. Όχι μόνο διευκόλυνε το εγχώριο εμπόριο εντός της αυτοκρατορίας απλοποιώντας τις συναλλαγές, αλλά επίσης ενθάρρυνε το διεθνές εμπόριο παρέχοντας ένα νόμισμα που αναγνωρίστηκε και αποτιμήθηκε σε όλο τον γνωστό κόσμο.

Ακόμη, η εισαγωγή ενός κοινού νομίσματος ήταν ένα στρατηγικό εργαλείο για τον Αλέξανδρο στην εδραίωση του ελέγχου του στις κατακτημένες περιοχές. 

Χρησίμευσε ως απτό σύμβολο της νέας πολιτικής τάξης και της οικονομικής ενότητας υπό την κυριαρχία του, συμβάλλοντας στη σύνδεση της αυτοκρατορίας πολιτιστικά και οικονομικά. Η ασημένια δραχμή, με το τυποποιημένο βάρος και την καθαρότητά της, έγινε σήμα κατατεθέν της βασιλείας του Αλεξάνδρου, εξασφαλίζοντας ότι η κληρονομιά του θα επηρέαζε τις οικονομικές πρακτικές του ελληνιστικού κόσμου πολύ μετά το θάνατό του. Στην ουσία, η εισαγωγή της ασημένιας δραχμής από τον Αλέξανδρο ήταν μια απόδειξη της κατανόησης του κρίσιμου ρόλου που διαδραματίζει η οικονομική πολιτική στην οικοδόμηση αυτοκρατοριών. Ήταν μια προοδευτική στρατηγική που όχι μόνο αντιμετώπιζε τις άμεσες υλικοτεχνικές προκλήσεις της διακυβέρνησης μιας τεράστιας αυτοκρατορίας, αλλά έθεσε επίσης τις βάσεις για την ευημερία και τη σταθερότητα της ελληνιστικής οικονομίας.

Προώθηση του εμπορίου: Με την ίδρυση νέων πόλεων, όπως η Αλεξάνδρεια στην Αίγυπτο, και την αποκατάσταση της αρχαίας Περσικής Βασιλικής Οδού, ο Αλέξανδρος ενίσχυσε σημαντικά τους εμπορικούς δρόμους σε όλη την αυτοκρατορία του. Αυτές οι πόλεις έγιναν οικονομικοί και πολιτιστικοί κόμβοι, προωθώντας το εμπόριο και τις πολιτιστικές ανταλλαγές που ωφέλησαν την οικονομία της αυτοκρατορίας. Η ασφάλεια που παρείχαν οι στρατιωτικές κατακτήσεις του εξασφάλιζε επίσης ασφαλή διέλευση για τους εμπόρους σε όλη την αυτοκρατορία, τονώνοντας περαιτέρω την οικονομική δραστηριότητα

Επί πλέον το εμπόριο έφυγε από τον έλεγχο των λίγων και πέρασε σε νέους εμπόρους. Τότε δημιουργήθηκε ο πρώτος Δρόμος του Μεταξιού. Ο Πατροκλής δημιούργησε τον πρώτο εμπορικό δρόμο μεταξύ Δύσης και Ανατολής μέσω της Κασπίας θάλασσας και του Ώξου ποταμού πού έφθανε στα βάθη της Ασίας.